"Koronkowa robota" Cezarego Łazarewicza /recenzja "Sprawy Gorgonowej"/

Cezary Łazarewicz wykonał doprawdy iście koronkową robotę, opowiadając na nowo historię Rity Gorgonowej. Tka swoją narrację tak misternie, że wyzwala emocje podobne do tych sprzed lat, kiedy odbywał się słynny proces. Prawdziwy mistrz reportażu!

okładka książki ze zdjęciem z tygodnika "Tajny detektyw", 1933, nr 14

Jak pisze w prologu autor książki, impulsem, który sprawił, że podjął ten temat, była wiadomość o tym, że wiekowa już córka Gorgonowej, Ewa Ilić, walczy o przywrócenie matce dobrego imienia, ale - jak dotąd - bezskutecznie. Spotkał się z nią i podjął się tego trudnego zadania.

skan fotografii

Swoją opowieść rozpoczyna Łazarewicz od dramatycznego wydarzenia sprzed lat, kiedy to w nocy z 30. na 31. grudnia w willi znanego architekta Henryka Zaremby w Brzuchowicach zostaje zamordowana jego 17-letnia córka Lusia. Wchodzimy od razu w świat bohatera, i to w przestrzeń bardzo intymną - do jego snu...
To senny koszmar, w którym uroczy, delikatny koliber (w środku zimy!) zamienia się w wielkiego sępa, który Wbija ostre szpony w pierś inżyniera, a zakrzywionym dziobem próbuje rozpruć aortę. Nim tryśnie z niej krew, do snu wdziera się krzyk czternastoletniego chłopca. To Staś - syn inżyniera.

I tak stajemy się niejako naocznymi świadkami wydarzeń. Aby je zrekonstruować, Cezary Łazarewicz sięga do różnych źródeł: do pamiętnika inżyniera Zaremby, do zeznań procesowych, które się jakimś cudem zachowały, do listów Gorgonowej, a także do ówczesnej prasy, opisującej szczegółowo ów proces.

Narracja jest "gorąca" - ukazuje emocje i atmosferę tamtych wydarzeń tak sugestywnie, że czujemy się niemalże ich uczestnikami i sami zaczynamy rozważać, kto i dlaczego popełnił tę straszliwą zbrodnię.

Poznajemy także historię głównej osoby tego dramatu - Rity Gorgonowej. Jest to opowieść o o b c y m - nie dziwi więc, że została niejako "wytypowana" na zabójczynię, mimo że żadnych twardych dowodów nie przedstawiono. Ona sama stanowczo zaprzeczała swojego udziału w zbrodni. Dzięki Łazarewiczowi poznajemy jej dramatyczne losy, począwszy od sierocego dzieciństwa, poprzez ślub z Gorgonem  w wieku lat piętnastu, przyjazd do Lwowa i dalsze perypetie, których punktem kulminacyjnym jest uwięzienie, proces i skazanie na karę śmierci, zamienioną w wyniku apelacji na ośmioletnie więzienie. Poznajemy także losy Gorgonowej po wojnie, ale są to informacje szczątkowe, pełne niedopowiedzeń, aż wreszcie trop się urywa na Dolnym Śląsku, dokąd bohaterka wyjechała, by zacząć nowe życie.

Jej los kładzie się cieniem także na życiu pozostałych osób tego dramatu, szczególnie jej córek, z których jedna zapiera się matki, druga zaś, urodzona w więzieniu,  całe życie walczy o jej rehabilitację. To historia jak greckiej tragedii.

skan książki

Łazarewicz dociera nie tylko do córek i wnuczek Gorgonowej, ale również do zachowanych akt sprawy, konsultuje się z prawnikami, czyta relacje z przedwojennej prasy, m.in. przywołując opinie kobiet, które stanęły w obronie potępionej przez większość "morderczyni": niemieckiej dziennikarki Elgi Kern, polskiej pisarki i skandalistki relacjonującej ten proces, Ireny Krzywickiej, a także pisarki, Stanisławy Przybyszewskiej. Głos zabiera także słynny immunolog Ludwik Hirszfeld, któremu zlecono ekspertyzę zachowanych śladów krwi. Dla obrońcy Gorgonowej, Maurycego Axera, był to z pewnością najważniejszy proces, który przyniósł mu sławę.

Cezary Łazarewicz dąży wprawdzie do prawdy, ale okazuje się to, podobnie jak przed laty, niemożliwe. Ostatecznie historia Gorgonowej, opowiedziana na nowo, staje się czymś więcej niż reportażem o słynnym procesie i jego uczestnikach. Reporter bada społeczne mechanizmy, ale interesuje go przede wszystkim człowiek. Jak bardzo zawikłane mogą być jego losy, jak tajemnicze motywy jego zachowania, jak niejednoznaczne postępowanie, jakie mroki skrywa jego dusza... 

Tytuł "Koronkowa robota" odnosi się do procesu - przeprowadzonego bardzo rzetelnie i wnikliwie, sądzę jednak, że bez większej przesady można by tak określić reportaż Cezarego Łazarewicza. Znakomicie napisany, o wyrazistej dramaturgii, utrzymujący w napięciu od początku do końca i - co najważniejsze - zawierający bogactwo znaczeń, dających czytelnikowi możliwość własnej ich interpretacji.

Reportaż Cezarego Łazarewicza: "Koronkowa robota. Sprawa Gorgonowej" ukazał się w Wydawnictwie Czarne 14 marca 2018 roku.