Film Ingmara Bergmana posiada niezwykle sugestywny kształt estetyczny. Wszechobecnej Śmierci na pierwszym planie towarzyszy wizyjna inscenizacja scen masowych (pochód biczowników), piękne plastycznie, czarnobiałe zdjęcia Gunnara Fischera scenografia i muzyka, a wreszcie znakomita kreacja Maxa von Sydow. Ale co najistotniejsze, zawiera odwieczne pytania o sens ludzkiego życia.
 |
| Śmierć i rycerz Block, kadr z filmu Siódma pieczęć |
Osobiste i kulturowe inspiracje Siódmej pieczęci
W swojej książce - komentarzu do zrealizowanych filmów, zatytułowanej Obrazy, Ingmar Bergman pisze, że źródłem Siódmej pieczęci była skromna jednoaktówka Malowidło n drewnie, którą napisał z myślą o ćwiczeniach warsztatowych ze studentami w teatrze w Malmoe. Nie ukrywa jednak, że sztuka ta - podobnie jak cała jego twórczość - zawiera przeżycia osobiste: strach przed śmiercią i wątpliwości co do istnienia Boga. Ponadto we wspomnieniach Laterna magica opowiada, że niekiedy towarzyszył swemu ojcu, pastorowi, gdy ten jechał z kazaniem do jakiegoś wiejskiego kościółka:
... kontemplowałem obrazy nad ołtarzami, tryptyki, krucyfiksy, witraże i ścienne malowidła. Był tam Jezus z łotrami we krwi i w mękach, Maria wsparta na ramieniu Jana (...), Rycerz gra w szachy ze śmiercią, śmierć ścina Drzewo Życia, przerażony nieborak siedzi na wierzchołku i załamuje ręce. Śmierć prowadzi farandolę do Krainy Ciemności, trzymając kosę jak chorągiew, boże ludek tańczy w długim szeregu, a kuglarz wlecze się na samym końcu.
To źródło inspiracji znalazło swoją wizualizację w Siódmej pieczęci (1957). Wzbogacają je Carmina burana Carla Orffla, czerpiące - jak pisze Bergman - ze średniowiecznych pieśni wagantów z lat dżumy i wojen, gdy ludzie tłumnie przemierzali kraj. Ów obraz ludzi wędrujących przez ruiny cywilizacji i kultury wydał się reżyserowi interesującym tematem filmowym.
Kulturowy krąg inspiracji jest jednak obszerniejszy, są to bowiem również odwołania do średniowiecznego moralitetu (Bergman, podobnie jak Strindberg, był zafascynowany średniowieczem), do malarstwa (freski XV-wiecznego malarza szwedzkiego Albertusa Pictora na ścianach kościołów w Täby i Tensta pod Sztokholmem, średniowieczne dance macabre, miedzioryty Albrechta Dürera, zwłaszcza słynna alegoria Rycerz, Śmierć i Diabeł oraz Picassa Rodzina akrobatów z małpą), do literatury współczesnej (Dżuma Camusa, Dziennik wiejskiego proboszcza Bernanosa).
 |
| Albrecht Dürer, Rycerz, Śmierć i Diabeł, 1513 |
Tadeusz Szczepański w książce Zwierciadło Ingmara Bergmana twierdzi ponadto, że główny pomysł postaci Śmierci w Siódmej pieczęci wywodzi się z kina niemego: Furmana śmierci (1921) Victora Sjöströma oraz Zmęczonej śmierci (1921) Fritza Langa. Charakterystykę plastyczną postaci (blada, nieruchoma twarz, czarna opończa) odtwórca tej roli u Bergmana, Bengt Ekerot, zawdzięcza wyglądowi Bernharda Goetzke w filmie Langa.
Jednakże głównym źródłem inspiracji jest dla Siódmej pieczęci Biblia, a ściślej - Apokalipsa św. Jana, z której zaczerpnięto tytuł filmu i która - cytowana na początku i na końcu - tworzy metaforyczną ramę akcji Bergmanowskiego arcydzieła.
Gra o życie
Główny bohater filmu - rycerz Antonius Block (w tej roli genialny Max von Sydow) - wraca z trwającej dziesięć lat wyprawy krzyżowej. Jednak, jak pisze w Zwierciadle Bergmana Tadeusz Szczepański, przypomina on nie tyle Rycerza z drzeworytu Dürera, co Szekspirowskiego Hamleta. Świadczy o tym nie tylko romantyczna sceneria, ale także samo spotkanie ze Śmiercią, które wzmaga poczucie egzystencjalnego absurdu, obce człowiekowi średniowiecza. Rycerz Block, na skutek dramatycznych przeżyć towarzyszących wyprawie krzyżowej, utracił wiarę, pragnie jednak "odnowić się" i nadać swemu życiu utracony sens. Tak rozpoczyna się gra w szachy o życie rycerza. Sceny te mają charakter symboliczno-alegoryczny, życie człowieka jest bowiem życiem "ku śmierci". To ona - paradoksalnie - jest jedynym pewnym faktem i sprawia, że człowiek szuka sensu swego życia. Jednak odnalezienie sensu własnej egzystencji bywa poprzedzone niekiedy długim i bolesnym poszukiwaniem.
Racjonalizm i metafizyka
W kościele, podczas spowiedzi, Block kontempluje twarz Ukrzyżowanego. Dla niego Chrystus jest człowiekiem samotnym w godzinie śmierci, jak i tym, który przez swoją miłość zbawił ludzkość. Na drodze Blocka - jakby w odpowiedzi na jego pragnienie - pojawia się biedna, ale szczęśliwa rodzina kuglarzy.. Rycerz postanawia uchronić ich przed zagładą, ponieważ dla niego stają się oni uosobieniem dobra, piękna i miłości.
Jedną z najpiękniejszych scen filmu jest wieczerza z mleka i poziomek, ukazana w jasnej, pogodnej tonacji, która jako mistyczne przeżycie ludzkiej wspólnoty natchnie Blocka myślą, iż sensem jego życia będzie ocalenie Jofa Mii i ich synka za cenę własnej śmierci.
Wątek rodziny kuglarzy jest równorzędny wobec wątku rycerza, a zarazem są one skontrastowane, ukazuje mianowicie te strony życia, które w wątku rycerza Blocka są nieobecne: radość, rubaszny humor, "wiarę naiwną". Bohaterowie są pogodni i ufni, mimo życiowych trudów i porażek, kochają się, podczas gdy miłość Blocka do żony ostygła przez lata jego nieobecności.
 |
| Rycerz Block z rodziną kuglarzy |
Zasada odzwierciedlenia - prawem kontrastu i podobieństwa - pisze Tadeusz Szczepański - rządzi także (...) relacjami głównych postaci. Są nimi zestawione ze sobą w symetrycznych parach: Block-Jöns, Jof-Mia, Block-Karin, Plog-Liza, Raval-Skat (...). Bergman, ukazując alegoryczno-symboliczny obraz średniowiecza, posłużył się ulubioną zasadą symetrii, która była również jedną z podstawowych reguł estetycznych epoki, tak bardzo rozmiłowanej w geometrii.
Rycerzowi tęskniącemu za doznaniami metafizycznymi towarzyszy praktyczny i sceptyczny giermek Jöns, a trzeźwa i praktyczna Mia powątpiewa w wizje swego męża... Taki układ postaci, zakładający antynomię racjonalizmu i metafizyki, jest charakterystyczny dla Begmanowskiej wizji świata i ma swoje korzenie w filozofii Swedenborga. Tragiczne rozdarcie bohatera - jego tęsknotę za nieskończonością i obronę przed ucieczką w doczesność - skojarzyć mozna również z wizją człowieka w filozofii Sørena Kierkegaarda.
 |
| Scena z filmu Siódma pieczęć, symbolizująca taniec smierci |
Symbole i alegorie
Zarówno tytuł filmu, jak też użyte w nim środki artystycznego wyrazu, ma charakter symboliczny - zapowiada przyszłość, wobec której człowiek czuje się słaby, bezradny i zagubiony. Sama postać rycerza jest alegorią człowieka poszukującego Boga i Prawdy, a towarzyszą mu liczne alegorie i symbole o proweniencji średniowiecznej, jak: alegoria śmierci, taniec śmierci, symbol drzewa życia i szachownicy.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz