Opowieści biblijne i ich interpretacja w sztuce - Historia Adama i Ewy

Lucas Cranach St., Adam i Ewa, ok. 1510, Muzeum Narodowe w Warszawie/Muzeum Narodowe we Wrocławiu, wystawa "Moda na Cranacha"

Historia Adama i Ewy

Stworzenie człowieka

Historia protoplastów ludzkiego rodu ukazana została w Księdze Rodzaju  (Rdz 1, 26-31 oraz Rdz 2, 4-7, 21-23).  W rozdziale pierwszym Bóg stwarza człowieka na swój obraz, na obraz Boży go stworzył: na swój obraz, na obraz Boży go stworzył: stworzył mężczyznę i niewiastę (Rdz 1,  27)

W późniejszym tekście opisującym akt stworzenia 

Pan Bóg ulepił człowieka z prochu ziemi i tchnął w jego nozdrza tchnienie życia, wskutek czego stał się człowiek istotą żywą.”  W języku hebrajskim אדום  adom oznacza czerwony, od koloru ziemi z której Adam był ulepiony. Bardziej jednak prawdopodobne, że Adam wywodzi się od słowa adamah, które oznacza "ziemię, rolę" Słowo adam w języku hebrajskim oznacza po prostu człowieka. Następnie Bóg sprawił, że Adam pogrążył się w głębokim śnie. Po czym Pan Bóg z żebra, które wyjął z mężczyzny, zbudował niewiastę. A gdy ją przyprowadził do mężczyzny, mężczyzna powiedział:
    «Ta dopiero jest kością z moich kości i ciałem z mego ciała!
    Ta będzie się zwała niewiastą, bo ta z mężczyzny została wzięta».

Stworzenie Ewy z żebra Adama, płaskorzeźba na drzwiach Katedry w Orvieto, fot. Marek Cisek

Imię żeńskie Ewa jest pochodzenia hebrajskiego, od rdzenia חוה hajja lub hawwa – życie (czyli 'dająca życie'). Jest też wyprowadzane z arabskiego słowa hajja 'wąż'.

Pierwsze przykłady tego tematu w sztuce odnajdziemy już w malarstwie katakumbowym i w rzeźbie sarkofagowej. Nawet w sztuce średniowiecznej przedstawiano ich nago. Ponadto średniowieczna teologia uważała stworzenie Ewy za odpowiednik stworzenia Kościoła, Bóg bowiem pozostawił swego Syna „we śnie” na krzyżu i wyprowadził Kościół z Jego boku.

Michał Anioł, Stworzenie Adama, ok. 1511, fresk w Kaplicy Sykstyńskiej

Najbardziej znaczące przedstawienia pochodzą ze sztuki renesansowej. Na najsłynniejszym fresku Michała Anioła w Kaplicy Sykstyńskiej (1508-1512) Bóg Ojciec jako siwobrody starzec wyciąga swoją prawicę, aby przekazać Adamowi energię życiową, lewą zaś obejmuje kobietę (Ewę), przy czym dłoń spoczywa na główce dziecka.  Jednocześnie w innym miejscu na sklepieniu Kaplicy namalował Michał Anioł inny fresk, będący ilustracją późniejszego tekstu biblijnego, wedle którego Ewa powstała z żebra Adama.
Na XVI-wiecznym drzeworycie pochodzącym z „Quadrins historiques  de la Bible”  Claude`a  Paradin   Bernard Salomon nawiązuje – podobnie jak włoski mistrz – do późniejszego tekstu biblijnego.  Bóg w koronie na głowie – jako władca świata - unosi Ewę zza śpiącego Adama. Scena rozgrywa się w szerokiej panoramie rajskiego ogrodu, tętniącego życiem.

Grzech pierworodny

Najważniejszym tematem  pozostaje jednak  grzech pierworodny. Księga Rodzaju opowiada, że wąż nakłonił kobietę do zerwania owocu z Drzewa Wiadomości Dobra i Zła – jedynego, którego owoców nie należało spożywać. Dała też owoc mężowi.
Tematem przewodnim w dziełach przedstawiających ten wątek jest zło biorące swój początek w grzechu Adama i Ewy. Po temat ten sięgał m.in. Hieronim Bosch („Raj”, 1510-16), Albrecht Dürer (1507), Lucas Cranach Starszy (autor serii obrazów namalowanych w latach 1509-1533), Tycjan (1550), Jan Bruegel, Peter Rubens (ok. 1617). Od XIII w. wąż pojawiał się z twarzą kobiecą, a w późniejszym okresie – z kobiecym tułowiem.

Adriaen van der Werff, Adam i Ewa

W centrum miedziorytu Andrei Kiliano widać na pierwszym planie siedzącą Ewę, która spoglądając miłośnie na Adama podaje mu jednocześnie kwiat.  Za jej plecami – owinięty wokół lewej ręki – wąż. Adam stoi tuż przy drzewie. Nie patrzy na Ewę. Sprawia wrażenie zamyślonego i smutnego. Widzimy też, że oboje są przysłonięci uplecionymi gałązkami, a zatem to już się stało. Adam zapewne trzyma jeszcze w zamkniętej dłoni jabłko,  Wokół lewej ręki Ewy widać leżące na ziemi owoce.  Autor wykorzystuje symbolikę lewej („złej”) strony, jak  też usadawia kobietę na ziemi.  Jednocześnie Artysta wykorzystuje grę światła i cienia: bohaterowie pozostają jeszcze w świetle, ale sfera cienia nadciąga.

Michał Anioł, Wygnanie z Raju, Kaplica Sykstyńska

Wygnanie z Raju

Księga Rodzaju powiada, że Bóg w rozmowie z mężczyzną i kobietą  uświadomił im, jakie są konsekwencje złamania zakazu. Odtąd oboje utracili pierwotną wolność, kobieta miała w bólach rodzić potomstwo i być zależną od mężczyzny, ten zaś skazany został na ciężką pracę, oboje dotknęło przemijanie i śmierć („bo prochem jesteś i w proch się obrócisz!»). Na koniec  zostali wygnani z Raju, Bóg uznał bowiem, że «Oto człowiek stał się taki jak My: zna dobro i zło; niechaj teraz nie wyciągnie przypadkiem ręki, aby zerwać owoc także z drzewa życia, zjeść go i żyć na wieki»

Masaccio,The_Expulsion (Wygnanie z raju), Kaplica Brancaccich, Santa Maria del Carmine

Na drzeworycie Bernarda Salomona nad chmurą obłoków widać cheruba z  uniesionym mieczem, którego lewa dłoń wyraża rozkaz wygnania.  Adam i Ewa oglądają się jeszcze za siebie, za nimi kroczy śmierć. Ziemię od rajskiego ogrodu oddziela gruby mur przypominający swoją architekturą pałacową budowlę.

Ewa wg projektu Martena de Vos  z serii „Icones Illustrum Feminorum Veteris Testamenti”, British Museum

Pięknie złocony i srebrzony miedzioryt wg projektu Martena de Vos  z serii „Icones Illustrum Feminorum Veteris Testamenti”  przedstawia na pierwszym planie Ewę zajętą przędzeniem. U jej stóp przycupnął kot (symbol szatana), obok – warzywa, sugerujące zapewne, iż pierwsi ludzie zajmowali się rolnictwem. Z boku, na drugim planie widać zarys domostwa i ognisko. Na odległym planie natomiast widzimy scenę upadku pierwszych rodziców: Ewa podaje Adamowi jabłko, które zerwała z drzewa wiadomości dobra i zła za radą węża. Oboje są nadzy, a wąż ma do pasa postać  kobiety.  Dzięki takiej kompozycji, wiemy dlaczego Ewa się trudzi. Inna sprawa, że nie wygląda na nieszczęśliwą. Siedzi zalotnie zarzuciwszy nogę na nogę, zgrzebny strój wdzięcznie podkreśla jej kobiece kształty, ma odkryte piersi. Uśmiecha się, włosy ma ufryzowane i ozdobione kwiatem.