Wizerunki Najświętszej Marii Panny w malarstwie: Zwiastowanie

Wizerunki Matki Bożej odnajdziemy niemal u wszystkich wybitnych malarzy. Warto zatrzymać się nad niektórymi z nich, aby uzmysłowić sobie, jak uobecnia się w dziełach sztuki refleksja o tym, czym jest pobożność przenikająca całą kulturę. 

Fra Angelico, Madonna Miłosierdzia, ok. 1424, Muzeum Św. Marka, Florencja

Dogmat o Wcieleniu – podstawa sakralna i metafizyczna sztuki naszej cywilizacji – zdaje się usprawiedliwiać potrzebę widzialności, wizualizacji. Słowo wcielone to program dla sztuk pracujących w tworzywie zmysłowym, przedstawiających duchowość widzialną, słyszalną i dotykalną. Dawni mistrzowie kierowali się nie tyle logiką estetyczną, co logiką czytelności: miał zostać przedstawiony fragment Świętej historii, wokół której oplata się życie chrześcijanina. W związku z takim traktowaniem sztuki – jako przejawu pobożności – został  wypracowany przez włoski renesans typ przedstawienia pełnego dostojeństwa osoby Maryi i świętych z różnych epok, zwany „Sacra Coversazione” -  „Święta Rozmowa” („Świętych Obcowanie”), która jest nie tylko immanentną częścią dzieła, ale także częścią jego odbioru – włączenia w  ów toczący się nieprzerwanie dialog i we współobcowanie.


Zainteresowanie Osobą Najświętszej Marii Panny sprawiło, że zaczęto przedstawiać Jej narodziny, młodość, zaślubiny oraz Zwiastowanie, Nawiedzenie czy lament pod Krzyżem (Stabat Mater). Źródłem wiadomości o Jej życiu były zarówno ewangelie apokryficzne, jak też Pismo Święte. Do najpopularniejszych tematów należy Zwiastowanie. Jego malarskie przedstawienia zawierają wiele ukrytych treści, których zglębianie stanowić może rodzaj kontemplacji.

Fra ANGELICO, Annunciation, 1433-34, Museo Diocesano, Cortona

Jak w większości przedstawień, głównym atrybutem Marii Panny jest modlitewnik – na pulpicie stojącym przed nią. W przeciwieństwie jednak do tego rodzaju przedstawień, Maria trzyma w lewej ręce pasmo purpurowej przędzy. Jest to nawiązanie do opowieści apokryficznej. Jak to ujmuje Pseudo-Mateusz, wychowana w świątyni jerozolimskiej, pragnęła zachować dziewictwo. Na prośbę kapłanów tkała nową zasłonę do świątyni, przy czym udział każdej z dziewic określany był  w drodze losowania – najskromniejsza otrzymywała najkosztowniejszą przędzę, „prawdziwą purpurę”.  I wtedy gdy Maria „oddawała się pracy, trzymając w palcach przędzę” (w domu Józefa lub rodziców), zbliżył się do niej „młodzieniec nieopisanej piękności”, mówiąc: „Nie bój się, Mario, albowiem znalazłaś łaskę u Boga”.

Melchior Broederlam, Annunciation, 1399, Musée des Beaux-Arts de Dijon, France

Przywracając wczesnochrześcijański, bizantyjski motyw wrzeciona w scenie Zwiastowania, Broederlam przywrócił wersję apokryficzną. Stojąca za przybytkiem Panny Marii okrągła budowla, ukazująca w swym wnętrzu „Stół Panu postawiony”, miała symbolizować Świątynię.
Okno, przyjęty symbol łaski uświęcającej – „nowego światła” wiary chrześcijańskiej przeciwstawione zostało ciemnym otworom budowli utrzymanej w odmiennym stylu. Umieszczenie kapliczki między orientalizującą świątynią a budowlą gotycką z jej trzema oknami, akcentuje ideę, że poczęcie z Ducha Św. oznacza przejście od Starego Przymierza do Nowego. Tę samą ideę wyrażają posągi dwóch proroków: Mojżesza poi lewej ręce Marii, po prawej zaś Izajasza, którego słowa: „Oto Dziewica pocznie” stanowią centralne miejsce tematu Zwiastowania.

Niepowtarzalne przymioty Marii: wieżowy kształt świątyni i ogród otoczony murem. Wieża to symbol czystości, a ogród jest „ogrodem zamknionym”  z Pieśni nad pieśniami.

Jan van Eyck, Anninciation, ok. 1435, National Gallery of Art, Washington

Z kolei w Zwiastowaniu Jana van Eycka w National Gallery w Waszyngtonie scena ta po raz pierwszy w malarstwie tablicowym przedstawiona została we wnętrzu koscioła. Kościół ten nie jest odwzorowaniem żadnego konkretnego, lecz jest tworem wyobraźni. Jest romański, o czym świadczy płaski strop i skromne, półkoliste okna nawy głównej. Wczesnogotyckie elementy pojawiają się w dolnej strefie, gdzie zarówno okna, jak i arkady są zamknięte ostrołukowo. Pojmowane symbolicznie, to łączenie stylów ma głęboki sens. Ilustruje mianowicie objawienie się Trójcy Św. oraz jej wyjaśnienie. Trójcy, której widomym znakiem są trzy gotyckie okna w dolnej strefie. Półkoliście zamknięte okno nawy głównej ukazuje obraz Pana Zastępów ze Starego testamentu, opierającego stopę na ziemi, zgodnie z proroctwem Izajasza. Ponad Nim przedstawienia czteroskrzydłych cherubów na kołach. Bóg objawia się jako Trójca w akcie Wcielenia – pojętym jako emanacja postępująca od góry ku dołowi. Promienie Boskiego światła, po których spływa gołąb – symbol Ducha Św., znajdują odbicie w owym zstępowaniu od jednego okna ku trzem i jednocześnie – od stylu romańskiego do gotyku. Ta podstawowa idea znajduje swój komentarz we freskach po obu stronach Pana Zastępów. 

Fra ANGELICO, Annunciation, 1433-34, Museo Diocesano, Cortona

Scena Zwiastowania przedstawiona przez Fra Angelico rozgrywa się w domu Dziewicy, o eleganckiej klasycznej architekturze. Anioł, o którego nagłym pojawieniu się świadczą rozwinięte jeszcze do lotu skrzydła i pofałdowanie szat, namalowany jest w kolorach różowym  i błękitnym (symbolizują one odpowiednio cierpienie i niebo), ma złociste włosy i aureolę. Maryja Panna ubrana jest w szaty o tych samych barwach, ma aureolę, jedynie Jej ciemny płaszcz  sugeruje ziemskie pochodzenie.
Po lewej stronie domu znajduje się przepiękny ogród, zamknięty szpalerem drzew i kwitnących krzewów, z których wyłania się anioł wypędzający z edenu Adama i Ewę. Jednocześnie całą tak przedstawioną scenę rozświetla złocisty promień, w którym ukazuje się gołębica –  symbol Ducha świętego. A zatem pośrodku obrazu zapowiadającego przyjście Syna Bożego obecne są dwie pozostałe Osoby Trójcy Świętej.

Takie zestawienie – Raju i sceny Zwiastowania -  zawiera przebogatą symbolikę. Ogród otaczający dom Maryi Panny to zarazem ogród symboliczny, którego zamknięcie wyraża dziewiczość N.M.P., a rosnące w nim białe i różowe kwiaty są symbolami czystości i cierpienia. Widoczna pośrodku palma (drzewo męczenników) odnosi się także do Maryi cierpiącej pod Krzyżem Syna. Nie na tym koniec. Fra Angelico czyni jednocześnie palmę drzewem wiadomości dobrego i złego, zasadzonym pośrodku raju ziemskiego, co podkreślają postacie wypędzanych – Adama i Ewy. To przypomnienie grzechu pierworodnego, który ma teraz odkupić  Syn Boży, a historia tego odkupienia rozpoczyna się właśnie w chwili Zwiastowania.Takie zestawienie – Raju i sceny Zwiastowania -  zawiera przebogatą symbolikę. Ogród otaczający dom Maryi Panny to zarazem ogród symboliczny, którego zamknięcie wyraża dziewiczość N.M.P., a rosnące w nim białe i różowe kwiaty są symbolami czystości i cierpienia. Widoczna pośrodku palma (drzewo męczenników) odnosi się także do Maryi cierpiącej pod Krzyżem Syna. Nie na tym koniec. Fra Angelico czyni jednocześnie palmę drzewem wiadomości dobrego i złego, zasadzonym pośrodku raju ziemskiego, co podkreślają postacie wypędzanych – Adama i Ewy. To przypomnienie grzechu pierworodnego, który ma teraz odkupić  Syn Boży, a historia tego odkupienia rozpoczyna się właśnie w chwili Zwiastowania.

TIZIANO Vecellio, The Annunciation, 1562-64, San Salvador, Venice

W weneckim kościele San Salvatore  możemy kontemplować Zwiastowanie Tycjana. Tło zdarzenia rozgrywa się w przestrzeni jakby nierealnej, przypominającej burzliwe niebo po zachodzie. Z zarumienionych oparów i mgieł niepewnie wyłaniają się Anioł i Maria, jakby stworzeni z upłynnionej materii światła. Obraz zdaje się być świadectwem zmagań z wizualizacją niewidzialnego. Ponieważ światło jest szczególną metaforą ducha, teologia światła stała się w tym dziele  najważniejszym obszarem eksperymentów i prób Tycjana. Teologiczna pasja autora widoczna jest także w symbolice pewnych elementów obrazu. Oto na prawo od Marii znajduje się krzaczek w wazie. Jego listki płoną, podobnie jak niebo i skrzydła Anioła. Na wazie baczny obserwator może odczytać: „płonie, lecz się nie spala”. To słowa z nabożeństwa do NMP (cytat z Eklezjasty), a zarazem nawiązanie do Mojżeszowego krzewu ognistego.

Lorenzo LOTTO, Annunciation, 1534-35, Pinacoteca Civica, Recanati

Z kolei Lorenzo Lotto namalował niezwykłe, niepodobne do żadnego innego Zwiastowanie. Otóż dobrą Nowinę o cudownym macierzyństwie  przyniesiono Marii  w atmosferze gwałtowności i przestrachu. W uporządkowaną przestrzeń wnętrza domu „wdziera się” Anioł Pański, ukazany bardzo dynamicznie, a nad Nim „wychyla się” z obłoków Bóg Ojciec ze złożonymi dłońmi wycelowanymi wprost w Najświętszą Panienkę. Wydaje się, że towarzyszy temu tak wielki zamęt, że Madonna została porwana z klęcznika i stoi  odwrócona o sto osiemdziesiąt stopni, dłonie wysunęła w geście, jakby chciała powstrzymać ten zmasowany atak sił niebiańskich. Nawet bury kot (symbol szatana), zjeżony ze strachu,  z wygiętym grzbietem, ratuje się skokiem przed wtargnięciem niebieskiego posłańca. Czy malarz chciał przez to zasugerować, że łaska jest jakąś postacią przemocy, że spotkanie z Bogiem jest dla człowieka przeżyciem bardzo dramatycznym, „wyrzucającym” go z uporządkowanego, zwykłego świata..?

Jak wynika z przytoczonych przykładów temat Zwiastowania charakteryzuje bogata i złożona symbolika, której odczytanie wymaga nie tylko znajomości Pisma Świetego ale również ikonografii i stylu poszczególnych malarzy. Niemniej interpretacja obrazów staje się w takim wypadku wspaniałą przygodą i przyjemnością.