Malarskie wizerunki Najświętszej Marii Panny: Maestà

Wizerunki Matki Bożej odnajdziemy niemal u wszystkich wybitnych malarzy. Warto zatrzymać się nad niektórymi z nich, aby uzmysłowić sobie, jak uobecnia się w dziełach sztuki refleksja o tym, czym jest pobożność przenikająca całą kulturę. 

Fra Angelico, Madonna z Dzieciątkiem, ok. 1433, Muzeum Miejskie Berlin

Dogmat o Wcieleniu – podstawa sakralna i metafizyczna sztuki naszej cywilizacji – zdaje się usprawiedliwiać potrzebę widzialności, wizualizacji. Słowo wcielone to program dla sztuk pracujących w tworzywie zmysłowym, przedstawiających duchowość widzialną, słyszalną i dotykalną. Dawni mistrzowie kierowali się nie tyle logiką estetyczną, co logiką czytelności: miał zostać przedstawiony fragment Świętej historii, wokół której oplata się życie chrześcijanina. W związku z takim traktowaniem sztuki – jako przejawu pobożności – został  wypracowany przez włoski renesans typ przedstawienia pełnego dostojeństwa osoby Maryi i świętych z różnych epok, zwany „Sacra Coversazione” -  „Święta Rozmowa” („Świętych Obcowanie”), która jest nie tylko immanentną częścią dzieła, ale także częścią jego odbioru – włączenia w  ów toczący się nieprzerwanie dialog i we współobcowanie.

Pierwsze wizerunki i cykle narracyjne przedstawiające Matkę Bożą pojawiają się w katakumbach Pryscylli (Matka Boża z Dzieciątkiem na ręku). Legenda głosi, że autorem pierwszych prawdziwych  wizerunków Matki Boskiej był św. Łukasz. Tzw. Madonny św. Łukasza przedstawiane są zgodnie z kanonem portretu późnoantycznego: owalna twarz, duże oczy, prosty nos. Pierwsze obrazy przedstawiały Maryję jako królową, najczęściej na tronie, w otoczeniu aniołów i świętych (Maestà).

DUCCIO di Buoninsegna Rucellai Madonna,1285, Galleria degli Uffizi, Florence

Madonna tronująca - Maestà

Pierwsze obrazy przedstawiały Maryję jako królową, najczęściej na tronie, w otoczeniu aniołów i świętych (Maestà). Przedstawienia owe wiążą się ze zjawiskiem nasilającego się w XIII w. kultu maryjnego. Do najwybitniejszych przedstawień  należą: Madonna Duccia, Cimabuego i Giotta.

Wszyscy trzej malarze opierają się na tym samym kanonie – Maestà (Madonna Tronująca),  Matki Boskiej siedzącej na podwyższonym tronie w otoczeniu postaci świętych. Kompozycja charakteryzuje się ścisłą symetrią: po obu stronach tronu występuje ta sama liczba aniołów, harmonizujących ze sobą gestami i kolorystyką szat. Osią symetrii jest sylwetka Marii Panny siedzącej frontalnie pośrodku trzech malowideł: jej właśnie jest podporządkowana cała kompozycja. Obrazy różnią się jednak wieloma szczegółami.

„Maestà” Giotta (Florencja, Uffizi, ok. 1310

Po pierwsze, trony trzech Madonn: w obrazie Duccia tron jest rodzajem mebla-relikwiarza, częściowo przykrytego haftowanym suknem układającym się w pionowe fałdy, ukazanego z dwóch stron: równolegle do powierzchni obrazu i ukośnie. Jego przeciwieństwem jest tron u Cimabuego: wysoka i potężna konstrukcja przypomina raczej nawę kościoła, posiada koliste wgłębienia podkreślające jej trójwymiarowość. Kompromisem pomiędzy tymi dwoma  przedstawieniami jest tron Madonny Giotta: jego delikatna, wielobarwna dekoracja, szerokie otwory po bokach, subtelność kolumienek, wystrój górnej partii mebla w postaci ząbkowanych brzegów i wieżyczek nadają całości niezwykłą elegancję.

Także same wyobrażenia Matki Boskiej różnią się między sobą. O ile Madonny Duccia i Cimabuego są wydłużonymi postaciami o wąskich ramionach, odzianymi w szaty wyszywane złotem, o jaśniejącej bielą twarzy zaróżowionej cynobrem i przywodzą na myśl malarstwo bizantyjskie, o tyle obraz Giotta zdaje się być - w porównaniu z tamtymi - bardzo nowoczesny. Widzimy mianowicie potężną karmicielkę o piersiach wymodelowanych pod białą suknią za pomocą światła, o silnych udach, które podkreśla przylegająca tkanina oraz gra światła i cienia na fałdach płaszcza. Jej skupiona twarz o spojrzeniu skierowanym na widza , jest także uformowana światłem i cieniem.

„Maestà” Cimabue`go (Cenni de Pepe, ok.1285-1286, Florencja, Uffizi)  

Zainteresowanie Osobą NMP sprawiło, że zaczęto przedstawiać także jej narodziny i młodość, zaślubiny, przy czym źródłem wiadomości o Jej życiu były ewangelie apokryficzne. Czerpano ponadto z Pisma Św., a do najpopularniejszych tematów przedstawień należało Zwiastowanie, Nawiedzenie św. Elżbiety, Narodziny Zbawiciela, a także Gody w Kanie i Ukrzyżowanie (i związane z nim przedstawienia Stabat Mater Dolorosa, Pièta).