Motyw ogrodu w literaturze i sztuce

Motyw ogrodu występuje powszechnie w kulturze, poczynając od literatury sumeryjskiej, poprzez Stary i Nowy Testament,  poezję  Dantego i Miltona, a na poetach współczesnych kończąc. Trudno wobec tego określić dokładnie jego genezę. Można by zaryzykować stwierdzenie, że jest on obecny w kulturze „od zawsze”, ogród bowiem  prezentuje kluczowe i niezależne od historycznych zmian, myśli i refleksje o życiu, śmierci i nieśmiertelności. Dotyczy zatem życia każdego człowieka,  gdyż jest próbą opisania go, a także tego, co jest poza nim.

Jan Brueghel Starszy, Adam i Ewa w ogrodzie Eden

         Wyobrażenie ogrodu należy do uniwersalnych obrazów w kulturze i występuje w różnych formach i kontekstach historycznoliterackich. Znawca teorii toposów, Ernst Robert Curtius, uważał topoi za wiecznotrwałe archetypy. Ale ogród  to więcej niż motyw i forma ekspresji literackiej - to pełna całościowa idea o otaczającej nas rzeczywistości. Ogród bowiem  prezentuje kluczowe i niezależne od historycznych zmian ,myśli i refleksje o życiu , śmierci i nieśmiertelności. Dotyczy zatem życia każdego człowieka,  gdyż jest próbą opisania go, a także tego, co jest poza życiem .

       Mimo uniwersalizmu, każda epoka wnosiła charakterystyczną dla siebie myśl i język interpretacji tego toposu. Poczynając od średniowiecznych Carmina Burana, główny atrybut struktury ogrodów w literaturze i sztuce stanowiła muzyka. O ile ogród średniowieczny dotyczył spraw przemijania, o tyle w wiekach od XVI do XVIII stał się on także metaforą sztuki. Takie wyobrażenia ogrodu spotkamy u wielu poetów, muzyków i malarzy. Idea ogrodu muzycznego pojawia się na przykład  w kompozycjach Alessandra Scarllatiego i Józefa Haydna .Osiemnastowieczna kompozycja muzyczna nawiązuje do mitologii, zmieniając jednak treść mitu i budując nowe sentymentalne przesłania, jak to ma miejsce w serenacie „Wenus i Adonis”  Scarlatiego .Również wiek XX chętnie sięga do obrazu ogrodu, aby zawrzeć w nim istotne treści dotyczące ludzkiego życia, wzbogacone o  elementy psychologii . Z takim ujęciem motywu  mamy do czynienia w filmie współczesnym, czego przykładem jest Ogród rozkoszy (2004) w reżyserii Lecha Majewskiego oraz film pod tym samym tytułem w reżyserii Carlossa Saury. Po motyw ogrodu sięga także Agnieszka Holland w Tajemniczym ogrodzie na podstawie powieści F.H. Burnett.

          Motyw ogrodu pojawił się również w opisach ogrodów ziemskich rozkoszy poetów średniowiecza i renesansu. Charakterystyczną cechą tego ogrodu jest trwająca w nim wieczna wiosna oraz nieobecność śmierci i cierpienia. Trafiają do niego  tylko ludzie szczęśliwi. Ci,  którzy tacy nie są, nie mogą się w nim znaleźć. Adam i Ewa zostają wygnani z raju, kiedy poznają, czym jest dobro i zło .Do ogrodu Alkinoosa nie może wejść Odys, ponieważ jest nieszczęśliwym wędrowcem. Ogród ten zamknięty jest również przed ludźmi starymi, skąpymi i ubogimi  a także przed brzydotą, ponieważ mogłaby ona zakłócić  harmonijne piękno idealnego krajobrazu.

         Ogród stanowi manifestację ludzkich snów i pragnień o wiecznym szczęściu, ale jest także refleksją nad życiem i śmiercią.  Dotyczy zatem życia każdego człowieka  gdyż jest próbą opisania go a także tego co jest poza życiem .Uniwersalne przesłanie motywu ogrodu bywa ponadto nasycone nowymi interpretacjami. Na przykład ogród miłości w średniowieczu ukazywał alegoryczną wizję świata, w której współdziałały elementy racjonalne, mityczne i symboliczne. Był w istocie wizją duchową. 

          Znaczenie obrazu ogrodu zależy także od określonej formy, w której się pojawia: w literaturze, malarstwie, muzyce czy w filmie. Przemawiają one do nas na różne sposoby: obrazem, także ruchomym, dźwiękiem, muzyką...

 

Ogród to coś więcej niż motyw czy forma ekspresji twórczej. W rozumieniu szerszym jest to koncepcja będąca artystyczną refleksją o życiu, śmierci i nieśmiertelności. 

Średniowieczny ogród miłości w Pieśni o Róży

Ilustracja ze średniowiecznego rękopisu Powieści o Róży

            Ogród miłości w średniowieczu to miejsce zamknięte, o doskonałych kształtach i proporcjach. W samym jego środku znajduje się drzewo życia. Oprócz niego w ogrodzie znajduje się obfitość wszelkich drzew owocowych. Pojawia się też zazwyczaj życiodajna fontanna i pełne soczystej zielonej trawy. Łąki mienią się różnobarwnymi kwiatami. W ogrodzie śpiewają ptaki,  w rzekach i strumieniach pływają rozmaite wodne stworzenia, a po  łąkach spacerują zwierzęta, żyjące w harmonii ze sobą i z ludźmi. Panem ogrodu jest Amor  - bóg miłości. Główny wzór dla średniowiecznego ogrodu miłości stanowi biblijny Eden.

Tak przedstawiony ogród pojawia się często w średniowiecznej poezji. Jej wybitnym przykładem jest Powieść o Róży. Jej pierwszą część napisał Wilhelm z Lorris około roku 1235.  Jest opisem widzenia sennego. Dwudziestoletni Wilhelm trafia we śnie do tajemniczego ogrodu miłości. Ujrzał tam piękną Różę, którą pokochał i zapragnął zdobyć. Szereg postaci, symbolizujących fazy i odcienie uczuć, pomaga mu w tym lub przeszkadza. Przy próbie zdobycia Róży zostaje wypędzony przez Zazdrość, która przedmiot jego uczuć otacza murem. Kochanek, mimo perswazji Rozwagi, poddaje się rozpaczy. Na tym poemat się urywa. 

Powieść o Róży, Kochanek zostaje zaproszony do tańca z grupą par
pod przewodnictwem Sir Mirtha i Lady Gladness, Biblioteka Brytyjska

Ogród należy do Figlarza – symbolu rozrywki. Urodziwa młodzież oddaje się tam tańcom, miłostkom i zabawie. Beztroski nastrój zakłóca Amor, który pogrąża młodzieńca w cierpieniu miłosnym. W centrum ogrodu znajduje się  królewskie drzewo życia, najważniejszy rekwizyt świąt majowych, które symbolizuje odradzające się życie. Gaj Amora nawadnia fontanna, z której pochodzi życiodajna woda . Fontanna oraz drzewo życia są symbolami życia. Woda jest substancją magiczną, leczniczą , przynosi młodość i nieśmiertelność w obrzędach majowych .

Ogród - miejsce cudownego odrodzenia: Fontanna Młodości 

Łukasza Cranacha Starszego

Lucas Cranach Starszy, Fontanna młodości(1546), olej na płótnie,
Gemäldegalerie, Berlin 

Magiczne właściwości wody przedstawia znany obraz Łukasza Cranacha Starszego Fontanna Młodości z 1546 roku .Widzimy zakątek oddalony od ludzkich siedzib, z niewysokimi pagórkami na lądzie. Poniżej znajduje się miasteczko z wyraźnie widocznymi wieżami, z rynkiem i kościołem, otoczone murem. Na szczycie jednej z nich artysta umieścił warowny zamek górujący nad całym krajobrazem.  

Do porośniętej krzewami i drzewami słonecznej doliny prowadzi ścieżka biegnąca od pagórkowatych pól. Po środku obrazu znajduje się basen, do którego spływa woda z wysokiej fontanny, zwieńczonej postacią kobiety z dzieckiem. Jest to Wenus z uskrzydlonym Amorem , która prawą ręką gładzi syna po głowie, w lewej natomiast trzyma hełm atrybut Marsa- boga wojny – swego kochanka. Woda spływająca z fontanny ma magiczną moc przywracania młodości. Wokół tego cudownego miejsca gromadzą się stare cierpiące kobiety,  które pragną doświadczyć cudu przemiany. Nadciągają do czarodziejskiej doliny różnymi drogami i sposobami: pieszo, konno, w nosidłach na plecach mężów. Idą często z wielkim trudem, w nadziei odzyskania zdrowia i młodego ciała .Przybyłym przygląda się uczony medyk z księgą pod pachą – całkowicie bezradny wobec starości, chorób i cierpienia. Przezwyciężenie upływu czasu i starzenia się jest możliwe tylko cudownej wodzie. W zetknięciu z nią staruchy natychmiast odzyskują siły i zamieniają się w młode dziewczęta, które kończąc kąpiel, wychodzą na prawy brzeg .Tu czeka na nie elegancki mężczyzna kierujący je do namiotu, gdzie na znak przemiany otrzymują nowe bogate szaty. Panie i panowie, którzy odzyskali młodość, zasiadają teraz do suto zastawionego stołu . Zwracają także uwagę pary tańczące wokół drzewa. Ich taniec jest pełen radości i siły. 

Obraz Cranacha zawiera tę samą myśl co średniowieczna Pieśń o Róży, posługuje się jednak innym językiem .Autor literacki opisuje gaj Amora  i wydarzenia wokół drzewa życia w taki sposób, że możemy je sobie wyobrazić .Natomiast obraz Cranacha jest wizualizacją treści mówiących o tym, że jest takie cudowne miejsce, w którym następuje odrodzenie życia i powrót do młodości.

Ogród - muzyczny symbol szczęścia: Wenus i Adonis Alessandra Scarllatiego

Tycjan, Wenus i Adonis, 1554, Muzeum Prado

Motyw ogrodu odnajdziemy nie tylko w literaturze i malarstwie . Dzięki obecności muzyki w ogrodzie, staje się on również samodzielnym tematem licznych utworów muzycznych . Wśród nich do najpiękniejszych zaliczyłabym serenatę  Alessandra Scarllatiego Wenus i Adonis. Jej powstanie datuje się na lata 1700-1705. Autor partytury pozostaje nieznany. Sam tytuł kompozycji wywołuje skojarzenia  z siedzibą Wenus -  miłością i wieczną wiosną. 

Bohaterowie są kochankami. Ich uczucie znalazło spełnienie, ale nie przyniosło im to oczekiwanego spokoju. Oboje odczuwają smutek, a wraz z nimi smuci się cała przyroda. XVIII - wieczną Arkadię wypełniają lamenty kochanków, którzy się bezskutecznie poszukują. Na koniec odzyskują swoje szczęście, swój ogród miłości. Jednak aby to się mogło spełnić, musieli najpierw doświadczyć bólu rozstania. Miłość można docenić wówczas, gdy jest zagrożona.

Alessandro Scarlatti - Il giardino d'amore: Aria: Care selve, amati orrori (Venere)

Utwór nawiązuje do konwencji muzyki pastoralnej – jest dźwiękową ilustracją ogrodu miłości. Kompozytor osiąga zamierzony efekt dzięki zastosowaniu takich instrumentów, jak skrzypce oraz trąbki, lutnia, kontrabasy i klawesyn, które towarzyszą przeżyciom bohaterów naśladując odgłosy natury. 

Bohaterowie Scarllatiego chętnie kierują swoje spojrzenia w stronę szemrzących strumyków symbolizujących wodę czy śpiewających ptaków, które imitują instrumenty dęte, a zwłaszcza flety. Arię Adonisa i Wenus są wypełnione także śpiewem ptaków, słychać w nich również inne głosy świata przyrody. Na przykład w pierwszej arii Wenus lasy pomagają bohaterce w odzyskaniu ukochanego. Podobnie jest w arii Adonisa, w której śpiewa on o tym, że nie pociąga go już śpiew słowika – ptaka symbolizującego wiosnę i miłość, a zarazem smutek i łzy, ponieważ przypomina mu o minionym szczęściu. Jego obrazów nie potrafi wyrzucić z serca i pamięci. Kompozycję wieńczy duet, który przywraca miłość w ogrodzie.

W przeciwieństwie do oryginału mitu, kompozycja jest  pozbawiona dramatycznego finału.  Adonis nie umiera, ale zostaje mężem Wenus i od tej pory mogą cieszyć się swoją miłością i rozkoszować darami ogrodu.

Alessandro Scarlatti - Venere, Adone e Amore - Milano 2010

Przemiana w Tajemniczym ogrodzie

Kadr z filmu Agnieszki Holland: Tajemniczy ogród

              Tajemniczy ogród  Agnieszki Holland jest filmową adaptacją słynnej powieści F.H. Burnett. Głównymi bohaterami  są dzieci: Colin, Mary  i Dick. Dziewczynka przybywa do posiadłości swego wuja z Indii, gdzie wskutek trzęsienia ziemi straciła oboje rodziców. Zastaje smutne zapuszczone zamczysko zarządzane przez surową gospodynię .Prócz niech zamek zamieszkuję chory chłopiec i jego smutny i wycofany z życia po śmierci żony ojciec. Wszystko zmienia się z chwilą gdy Mary udaję się odnaleźć klucz do tajemniczego ogrodu – zapuszczonego a jednak fascynującego . Dzięki przyjaźni  z Dickiem i pomocy ogrodnika dzieciom udaje się ożywić ogród i przywrócić mu dawny blask. 

Tytułowy ogród ma symboliczny charakter. Jest przestrzenią, w której - niczym w baśni - udaje się najważniejsza przemiana, a  mianowicie przemiana człowieka. Odradza się poprzez pracę, przyjaźń i otwarcie na tych ludzi, od których może się czegoś nauczyć. Uprawianie ogrodu  staje się uprawą własnej duszy .W tajemniczym ogrodzie dzieci nie tylko odkrywają, że człowiek może się odrodzić jak roślina na wiosnę, ale również wyprowadzają z uśpienia dorosłych, dodając im odwagi do stawienia czoła losowi. Dzięki Mary, Colin przestaje uciekać w chorobę, wstaje z  wózka inwalidzkiego i zaczyna chodzić. Widok ten przywraca również chęć życia jego ojcu, który z człowieka zamkniętego pod wpływem traumatycznych wydarzeń, staje się ciepły i serdeczny, nie tylko dla syna. 

Film Agnieszki Holland przywraca wiarę w sens zdegradowanych we współczesnym świecie baśni i archetypów, a także wiarę w porządek i sens świata, która pozwala człowiekowi mieć nadzieję, że nawet w obliczu tak traumatycznych wydarzeń jak śmierć bliskiej osoby, można nadal kochać ludzi i życie. Przeszłość  jest właśnie takim tajemniczym ogrodem, pełnym śladów miłości splątanych niczym korzenie roślin ze śladami cierpienia. W ogrodzie tym po zimie przychodzi wiosna, podobnie też odradza się człowiek.

Jak widać z powyższych rozważań, motyw ogrodu to temat uniwersalny, który wyraża istotne treści dotyczące ludzkiej egzystencji. Pojawiał się on w różnych epokach, począwszy od czasów starożytnych, ale jest obecny również w kulturze współczesnej. Swoim zasięgiem objął zarówno literaturę, malarstwo, jak i muzykę, a obecnie motywy ogrodu przejęła sztuka filmowa. Każda ze sztuk opowiada o ogrodzie charakterystycznym dla siebie językiem. Literatura posługuje się słowem , malarstwo obrazem, muzyka dźwiękiem, film zaś łączy wszystkie te sztuki w jedną całość.