 |
| Wystawa "Migracje", widok ogólny, fot. B. Lekarczyk-Cisek |
Barbara Lekarczyk-Cisek: Prezentacja dzieł sztuki późnogotyckiej, pochodzących z różnych kościołów i muzeów, to nie lada okazja, aby zobaczyć piękne, a zarazem rzadkie artefakty. Jakie okoliczności sprawiły, że na czas wystawy zgromadzono je w Muzeum Narodowym? I skąd taki intrygujący tytuł?
 |
| Agnieszka Patała, fot. Barbara Lekarczyk-Cisek |
Agnieszka Patała: Pomysł tej wystawy jest po trosze efektem mojej pracy doktorskiej, ponieważ zajmowałam się późnogotyckim malarstwem na Śląsku w kontekście relacji z Norymbergą. Przy okazji tych badań okazało się, że wątek migracyjny jest bardzo istotny i ciekawy, zarówno z perspektywy artystów, którzy tu przybywali, jak też z uwagi na fundatorów. Ci ostatni przyjeżdżali Wrocławia m.in. w wieku XV, XVI, XVII i fundując dzieła malarskie, rzeźbiarskie, czy też iluminowane rękopisy i druki, starali się z jednej strony podkreślić swoje obce pochodzenie, z drugiej zaś zaadaptować do tutejszej społeczności. Ten klucz dotyczący migracji wydawał mi się więc bardzo interesujący, ponieważ dzięki niemu można ukazać zarówno zjawiska w sztuce, jak też i poza nią.
Co sprawiło, że na Śląsk przybywali malarze, a także donatorzy?
W XV w. Śląsk, a zwłaszcza Wrocław, był ważnym i atrakcyjnym terenem dla kupców i inwestorów z wielu stron Europy. Przybywali tu na czas jarmarków, nawiązywali relacje handlowe i z czasem niektórzy decydowali się, zwykle z bardzo pragmatycznych przyczyn, aby osiąść tu na stałe. Drugą ważną grupę migrantów stanowiło duchowieństwo, także na najwyższych szczeblach diecezji, czyli kanonicy i biskupi, którzy nie szczędzili środków i wysiłków na fundacje artystyczne. Dla migrujących twórców – malarzy, rzeźbiarzy i pierwszych drukarzy - Wrocław musiał uchodzić za atrakcyjne i pełne możliwości miejsce pracy, w którym mogli liczyć na zlecenia zarówno ze strony mieszczan, jak i parafialnego, zakonnego oraz katedralnego kleru. Przybywali tu z m.in. terenów Nadrenii, Frankonii, Szwabii, Łużyc, Saksonii, Małopolski czy Kujaw, choć nie wszyscy osiągnęli tu spektakularny sukces.
 |
| Wilhelmem Kalteysenem von Oche, Poliptyk św. Barbary, fot.Barbara Lekarczyk-Cisek |
Czym kierowała się Pani wybierając obiekty na tę imponującą wystawę?
Pierwszym kryterium doboru prac był fakt ich wykonania przez pracownie artystów-migrantów i temu wątkowi podporządkowaliśmy cztery sale wystawy. A zatem w jednej z nich zobaczymy zachowane dzieła wiązane z Wilhelmem Kalteysenem von Oche, artystą prawdopodobnie niezrzeszonym we wrocławskim cechu, który realizował swoje najbardziej prestiżowe zlecenia na Śląsku w latach 40. i 50. XV wieku. Pokazujemy prace wiązane z nim bezpośrednio wraz z dziełami jego przypuszczalnych współpracowników, ukazując jednocześnie wiele obliczy dorobku tego malarza, który współpracował z wieloma artystami. Drugą pracownię, tzw. Mistrza Lat 1486-1487, tworzyli anonimowi twórcy-nomadzi, którzy zmieniali często miejsce wykonywania zleceń. Nie wiemy nawet, gdzie znajdował się ich warsztat. Byli to artyści wykształceni poza Wrocławiem, prawdopodobnie w Norymberdze. Działali bardzo sprawnie, realizując wiele malarskich zleceń metodami typowymi dla seryjnej produkcji. Tymczasem w Pracowni Mistrza Poliptyku z Gościeszowic powstawały zarówno dzieła malarskie, jak i rzeźbiarskie, ponieważ była to liczna grupa malarzy i snycerzy, którzy nie raz rok po roku wykonywali kolejne nastawy ołtarzowe.
 |
| Poliptyk z Gościszowic, fot. B. Lekarczyk-Cisek |
Wystawa „Migracje” jest pasjonującą opowieścią o sztuce późnego średniowiecza – z jej początkiem, punktem kulminacyjnym i zakończeniem. Proszę nam przybliżyć tę narrację.
Rzeczywiście, początkiem tej opowieści jest prezentacja dzieła, które rozpoczyna historię malarstwa późnogotyckiego gotyckiego na Śląsku, czyli zachowanej środkowej kwatery Poliptyku św.Barbary z pracowni Wilhelma Kalteysena von Oche. W kolejnych salach zestawiamy prace nieznanych z imienia artystów współtworzących zespoły Mistrza Lat 1486-1487 oraz Mistrza Poliptyku z Gościszowic – jako dwa równoległe wątki, gdyż były to pracownie działające mniej więcej w tym samym czasie, były podobnie zorganizowane, które zajmowały się produkcją nastaw ołtarzowych. Opowieść jest kontynuowana za sprawą działalności fundacyjnej wrocławskim mieszczan, płynnie przechodząc w prezentację zróżnicowania dorobku najsłynniejszego artysty-przedsiębiorcy i migranta zarazem działającego we wrocławskim cechu malarzy i rzeźbiarzy, jakim okazał się pochodzący ze szwabskiego Geislingen Jakob Beinhart. Opowieść kończą fundację wrocławskiego biskupa Jana V Turzona, z których poliptyk Pięciu Boleści Marii ukazuje docierania do Wrocławia tendencji renesansowych.
Czy znane są jakieś szczegóły dotyczące organizacji tych pracowni? Czy miały charakter familijny, jak choćby pracownia Tintoretta, czy też był mistrz i jego uczniowie?
Tego, niestety, nie wiemy, gdyż nieznane pozostają imiona i nazwiska wielu twórców, a także siedziby ich warsztatów. Wyjątkowo rysuje się na tym tle przypadek wspomnianego już Jakoba Beinharta, którego nazwisko bardzo często pojawiało się w przekazach archiwalnych. Prezentujemy na wystawie fenom artysty, który w źródłach był określany jako malarz, jednak historycy sztuki przypisują mu wiele malowanych i rzeźbionych nastaw ołtarzowych oraz pojedynczych dzieł rzeźbiarskich. Wiadomo, że miał potężną pracownię i na przestrzeni lat wykształcił około pięćdziesięciu uczniów. Wiemy ze źródeł, że był bardzo poważany i występował a to jako starszy cechu, a to jako wiarygodny świadek w różnych sprawach. Były na owe czasy kimś w rodzaju menadżera odpowiedzialnego za pozyskiwanie zleceń i ich terminową realizację. Do zleceń zatrudniał pracowników i organizował ich pracę. Ponadto Jakob Beinhart, jako jedyny z prezentowanych artystów, działał w ramach jedynego w regionie i sprawnie funkcjonującego we Wrocławiu cechu malarzy i rzeźbiarzy. Organizacja ta przypominała, z jednej strony dużą rodzinę, a z drugiej strony korporację kontrolującą swoich członków zarówno w zakresie solidności pracy, jak i dobrych obyczajów, pobożności i relacji rodzinnych.
 |
| Św. Katarzyna Aleksandryjska, Jakob Beinhart, fot. B. Lekarczyk-Cisek |
Za co i w jaki sposób karano członków cechu?
Karano za bójki, za nieobecność na nabożeństwie, za spory, oszczerstwa… Karano więzieniem albo grzywnami. W tych czasach sfery religijna, obyczajowa i zawodowa były ze sobą ściśle związane. Moralność była gwarantem rzetelności. Dotyczyło to także kupców i przedstawicieli innych zawodów, skupionych w cechach.
Przy których obiektach tej wystawy warto zatrzymać się na dłużej? Jak powinniśmy patrzeć na sztukę gotycką?
Z pewnością trzeba się dłużej zatrzymać przy Poliptyku z Sulechowa, powstałym w 1499 roku, na którego zachowanych malowanych kwaterach dzieje się bardzo wiele, również na dalszych planach. W okresie Wielkiego Postu wierni mogli podziwiać pierwsze otwarcie, o tematyce pasyjnej, które prezentujemy na wystawie. Składa się z ośmiu scen, której należy czytać od lewej do prawej strony, poczynając od Modlitwy w Ogrójcu, a kończąc na Ukrzyżowaniu. Chrystusowi towarzyszą zarówno apostołowie, jak i żołnierze – przedstawiciele „złej strony”. Widać to po sposobie pokazywania twarzy: źli bohaterowie są szpetni, mają twarze wykrzywione grymasem, krzywe zęby. Bez trudu rozpoznajemy na obrazie, kto jest dobry, a kto jest zły. Celem takie przedstawienia było zarówno zaciekawienie widza, jak też wzbudzenie w nim określonych emocji. Ponadto warto również zwrócić uwagę na takie elementy obrazu, które początkowo umykają uwadze, jak np. złocenia i dekoracja tła, na którym pojawiają się motywy rajskich ptaków. To są cechy bardzo typowe dla warsztatu Mistrza Poliptyku z Gościeszowic . Warto też zwrócić uwagę na dalszy plan, gdzie pojawiają się widoki miasta, czy też pomieszczenie, w których niedawno biczowano Chrystusa.
 |
| Poliptyk z Gościszowic, fot. B. Lekarczyk-Cisek |
Jednym z najpiękniejszych dzieł na tej wystawie jest przedstawienie Świętego Łukasza malującego Marię. Święty Łukasz, patron cechu malarzy, jest według legendy autorem cudownego wizerunku Matki Bożej. Mówi ona, że Święty Łukasz przysnął podczas malowania i sama Maria dokończyła swój wizerunek. Płaskorzeźba ukazuje rodzajową scenę, w której święty Łukasz przystępuje do pracy, maleńki Jezus bawi się u stóp Matki, ta zaś zajęta jest tkaniem szaty, która będzie rosnąć wraz z Jezusem. Dzieło to ukazuje wiele elementów z życia codziennego twórcy tej płaskorzeźby. Całość przedstawienia rozgrywa się w późnogotyckim wnętrzu, którego sklepienie wsparte jest na filarze, a okna zamiast szyb wypełniają gomułki – w charakterystyczny dla ówczesnych realiów sposób. Pod krzesłem Świętego Łukasza umieszczono jego symbol – wołu.
Dzieło to przypisuje się Jakobowi Beinhartowi, który miał wykonać tę pracę do kaplicy cechu malarzy. Co charakterystyczne, rzeźba ta w założeniu miała pozostać niepolichromowana, stąd artysta zadbał, abyśmy nie dostrzegli na niej śladów dłuta.
 |
| Święty Łukasz malujący Maryję, fot. Barbara Lekarczyk-Cisek |
Oprócz dzieł malarskich i rzeźbiarskich, na wystawie pokazano także wspaniałe rękopisy iluminowane, inne interesujące manuskrypty i druki…
Dobór książek odpowiada tematyce poszczególnych sal, w których zostały zaprezentowane. Poliptykowi Świętej Barbary towarzyszy Mszał z Nysy, w którym przedstawiono scenę Ukrzyżowania uznaną za powstałą w kręgu oddziaływania Wilhelma Kalteysena von Oche. W sali poświęconej Mistrzowi Poliptyku z Gościeszowic zaprezentowano inkunabuł pochodzący z dawnej biblioteki Opactwa Kanoników Regularnych w Żaganiu – jako rodzaj pars pro toto opactwa, które przypuszczalnie było miejscem, w którym pracownia przez czas jakiś tworzyła.
W dalszych salach, poświęconych mieszczaństwu, prezentujemy m.in.. podręcznik do arytmetyki, z którego uczyli się od l. 70 XV w. adepci kupieckiego fachu. Jest także psałterz z kościoła Marii Magdaleny, w którym pojawiają się pierwsze portrety w malarstwie śląskim w pełnym tego słowa znaczeniu, niezależne od reszty przedstawień. Ponadto wystawiamy także mszał, w którym prezentujemy zapisany na wewnętrznej stronie okładki tekst oficjum do św. Sebalda – czczonego wyłącznie przez obywateli Norymbergi lub osoby stamtąd pochodzące. W sali poświęconej Ostrowowi Tumskiemu wyeksponowano trzy mszały związane z trzeba biskupami-migrantami, w tym dwie edycje mszałów drukowanych w Moguncji.
W korytarzu księgi pojawiają się przy okazji dwóch wątków. Jednym z nich jest podróż do Ziemi Świętej, której odręcznie napisaną relację znajdziemy na wystawie. Wątek pielgrzymkowy jest także ważnym elementem migracji. Prezentujemy ponadto początki druku oraz handlu księgarskiego na Śląsku, m.in. pierwszy druk z oficyny Caspara Elyana z 1475 roku, w którym zamieszczono zapis statutów synodów diecezji, które zbierały się we Wrocławiu i dążyły do ujednolicenia liturgii oraz zawierające teksty najważniejszych modlitw – po polsku i po niemiecku. Jest to jeden z pierwszych drukowanych tekstów, które powstały we Wrocławiu, a zarazem pierwszy w ogóle zawierający drukowany tekst w języku polskim. Na wystawie znajduje się także rękopis zawierający teksty związane z osobą św. Jadwigi, powstały na zlecenie wrocławskiego patrycjusza Antoniego Horniga.
 |
| Portrety Lorenza i Clary Heugel, warsztat śląski, ok. 1520, fot. B. Lekarczyk-Cisek |
W dalszych salach, poświęconych mieszczaństwu, prezentujemy m.in.. podręcznik do arytmetyki, z którego uczyli się od l. 70 XV w. adepci kupieckiego fachu. Jest także psałterz z kościoła Marii Magdaleny, w którym pojawiają się pierwsze portrety w malarstwie śląskim w pełnym tego słowa znaczeniu, niezależne od reszty przedstawień. Ponadto wystawiamy także mszał, w którym prezentujemy zapisany na wewnętrznej stronie okładki tekst oficjum do św. Sebalda – czczonego wyłącznie przez obywateli Norymbergi lub osoby stamtąd pochodzące. W sali poświęconej Ostrowowi Tumskiemu wyeksponowano trzy mszały związane z trzeba biskupami-migrantami, w tym dwie edycje mszałów drukowanych w Moguncji.
 |
| Opis pielgrzymki Petera Rindfleischa do Ziemi Świętej i Santiago de Compostella, nieznany pisarz na podst. tekstu Rindfleischa, rękopis papierowy, własność: Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu, fot. B. Lekarczyk-Cisek |
A które z dzieł prezentowanych na wystawie darzy Pani szczególną sympatią i dlaczego?
Moje ulubione dzieło znajduje się w sali na II piętrze i jest nim dawna nastawa baldachimowa z kościoła św. Elżbiety we Wrocławiu, której malowane skrzydła powstały na przełomie l. 70. i 80. XV wieku, przypuszczalnie dzięki donatorowi pochodzącemu z Norymbergi. Dzieło to powstało jako oprawa kamiennej Piety z XIV wieku, znajdującej się w centrum tej nastawy. Obecnie w miejscu Piety jest pustka, ukazująca, jak bolesne są straty wojenne, o których nie wolno zapominać… Samo dzieło jest szczególne także i przez to, że tego rodzaju nastaw baldachimowych zachowało się na terenach Ślaska niewiele. Jest ono prezentowane w największej Sali wystawy, ukazującej różnych rodzaju nastawy ołtarzowe i ołtarzyki – od najmniejszych, przenośnych, po najbardziej monumentalne, zdobiące ołtarze największych śląskich far, a także kościołów wiejskich.
 |
| Ołtarz baldachimowy w figurą Piety sprzed 1939 r./skan katalogu wystawy |
 |
| Ołtarz baldachimowy w figurą Piety z kościoła Św. Elżbiety we Wrocławiu, stan obecny, własność Muzeum Narodowego w Warszawie, fot. B. Lekarczyk-Cisek |
Dziękuję za opowieść o sztuce późnogotyckiej w jej rozmaitych przejawach. Mam nadzieję, że zachęci ona do zwiedzania wystawy.
Wystawie towarzyszy pięknie wydany katalog.
A oto pozostałe zdjęcia z wystawy:
 |
| Kronika świata wydana w norymberskiej oficynie Antona Krobergera, zawierająca pierwsze widoki śląskich miast: Wrocławia i Nysy, fot. B. Lekarczyk-Cisek |
 |
| Biczowanie, malowana kwatera dawnego retabulum ołtarza głównego NMP na Piasku Warsztat Mistrza Lat 1486-1487 i Mistrza Poliptyku z Gościszowic, fot. B. Lekarczyk-Cisek |
 |
| Maria z Dzieciątkiem i postacie świętych, Warsztat Mistrza Lat 1486-1487, fot. B. Lekarczyk-Cisek |
 |
| Epitafium rodziny Scheuirl, malarz wrocławski 1537, fot. B. Lekarczyk-Cisek |
 |
| Poliptyk z Konina Żagańskiego, Warsztat Mistrza Poliptyku z Gościszowic, 1506-1507, fot. B. Lekarczyk-Cisek |
 |
| Św. Anna Samotrzecia, Warsztat Mistrza Lat 1486-1487, fot. B. Lekarczyk-Cisek |
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz