Fra Angelico, Madonna Miłosierdzia, ok. 1424, Muzeum Św. Marka, Florencja |
Dogmat o Wcieleniu – podstawa sakralna i metafizyczna sztuki naszej cywilizacji – zdaje się usprawiedliwiać potrzebę widzialności, wizualizacji. Słowo wcielone to program dla sztuk pracujących w tworzywie zmysłowym, przedstawiających duchowość widzialną, słyszalną i dotykalną. Dawni mistrzowie kierowali się nie tyle logiką estetyczną, co logiką czytelności: miał zostać przedstawiony fragment Świętej historii, wokół której oplata się życie chrześcijanina. W związku z takim traktowaniem sztuki – jako przejawu pobożności – został wypracowany przez włoski renesans typ przedstawienia pełnego dostojeństwa osoby Maryi i świętych z różnych epok, zwany „Sacra Coversazione” - „Święta Rozmowa” („Świętych Obcowanie”), która jest nie tylko immanentną częścią dzieła, ale także częścią jego odbioru – włączenia w ów toczący się nieprzerwanie dialog i we współobcowanie.
Zainteresowanie Osobą Najświętszej Marii Panny sprawiło, że zaczęto przedstawiać Jej narodziny, młodość, zaślubiny oraz Zwiastowanie, Nawiedzenie czy lament pod Krzyżem (Stabat Mater). Źródłem wiadomości o Jej życiu były zarówno ewangelie apokryficzne, jak też Pismo Święte. Do najpopularniejszych tematów należy Zwiastowanie. Jego malarskie przedstawienia zawierają wiele ukrytych treści, których zglębianie stanowić może rodzaj kontemplacji.
Fra ANGELICO, Annunciation, 1433-34, Museo Diocesano, Cortona |
Melchior Broederlam, Annunciation, 1399, Musée des Beaux-Arts de Dijon, France |
Przywracając wczesnochrześcijański, bizantyjski motyw wrzeciona w scenie Zwiastowania, Broederlam przywrócił wersję apokryficzną. Stojąca za przybytkiem Panny Marii okrągła budowla, ukazująca w swym wnętrzu „Stół Panu postawiony”, miała symbolizować Świątynię.
Okno, przyjęty symbol łaski uświęcającej – „nowego światła” wiary chrześcijańskiej przeciwstawione zostało ciemnym otworom budowli utrzymanej w odmiennym stylu. Umieszczenie kapliczki między orientalizującą świątynią a budowlą gotycką z jej trzema oknami, akcentuje ideę, że poczęcie z Ducha Św. oznacza przejście od Starego Przymierza do Nowego. Tę samą ideę wyrażają posągi dwóch proroków: Mojżesza poi lewej ręce Marii, po prawej zaś Izajasza, którego słowa: „Oto Dziewica pocznie” stanowią centralne miejsce tematu Zwiastowania.
Niepowtarzalne przymioty Marii: wieżowy kształt świątyni i ogród otoczony murem. Wieża to symbol czystości, a ogród jest „ogrodem zamknionym” z Pieśni nad pieśniami.
Jan van Eyck, Anninciation, ok. 1435, National Gallery of Art, Washington |
Z kolei w Zwiastowaniu Jana van Eycka w National Gallery w Waszyngtonie scena ta po raz pierwszy w malarstwie tablicowym przedstawiona została we wnętrzu koscioła. Kościół ten nie jest odwzorowaniem żadnego konkretnego, lecz jest tworem wyobraźni. Jest romański, o czym świadczy płaski strop i skromne, półkoliste okna nawy głównej. Wczesnogotyckie elementy pojawiają się w dolnej strefie, gdzie zarówno okna, jak i arkady są zamknięte ostrołukowo. Pojmowane symbolicznie, to łączenie stylów ma głęboki sens. Ilustruje mianowicie objawienie się Trójcy Św. oraz jej wyjaśnienie. Trójcy, której widomym znakiem są trzy gotyckie okna w dolnej strefie. Półkoliście zamknięte okno nawy głównej ukazuje obraz Pana Zastępów ze Starego testamentu, opierającego stopę na ziemi, zgodnie z proroctwem Izajasza. Ponad Nim przedstawienia czteroskrzydłych cherubów na kołach. Bóg objawia się jako Trójca w akcie Wcielenia – pojętym jako emanacja postępująca od góry ku dołowi. Promienie Boskiego światła, po których spływa gołąb – symbol Ducha Św., znajdują odbicie w owym zstępowaniu od jednego okna ku trzem i jednocześnie – od stylu romańskiego do gotyku. Ta podstawowa idea znajduje swój komentarz we freskach po obu stronach Pana Zastępów.
Fra ANGELICO, Annunciation, 1433-34, Museo Diocesano, Cortona |
Po lewej stronie domu znajduje się przepiękny ogród, zamknięty szpalerem drzew i kwitnących krzewów, z których wyłania się anioł wypędzający z edenu Adama i Ewę. Jednocześnie całą tak przedstawioną scenę rozświetla złocisty promień, w którym ukazuje się gołębica – symbol Ducha świętego. A zatem pośrodku obrazu zapowiadającego przyjście Syna Bożego obecne są dwie pozostałe Osoby Trójcy Świętej.
Takie zestawienie – Raju i sceny Zwiastowania - zawiera przebogatą symbolikę. Ogród otaczający dom Maryi Panny to zarazem ogród symboliczny, którego zamknięcie wyraża dziewiczość N.M.P., a rosnące w nim białe i różowe kwiaty są symbolami czystości i cierpienia. Widoczna pośrodku palma (drzewo męczenników) odnosi się także do Maryi cierpiącej pod Krzyżem Syna. Nie na tym koniec. Fra Angelico czyni jednocześnie palmę drzewem wiadomości dobrego i złego, zasadzonym pośrodku raju ziemskiego, co podkreślają postacie wypędzanych – Adama i Ewy. To przypomnienie grzechu pierworodnego, który ma teraz odkupić Syn Boży, a historia tego odkupienia rozpoczyna się właśnie w chwili Zwiastowania.Takie zestawienie – Raju i sceny Zwiastowania - zawiera przebogatą symbolikę. Ogród otaczający dom Maryi Panny to zarazem ogród symboliczny, którego zamknięcie wyraża dziewiczość N.M.P., a rosnące w nim białe i różowe kwiaty są symbolami czystości i cierpienia. Widoczna pośrodku palma (drzewo męczenników) odnosi się także do Maryi cierpiącej pod Krzyżem Syna. Nie na tym koniec. Fra Angelico czyni jednocześnie palmę drzewem wiadomości dobrego i złego, zasadzonym pośrodku raju ziemskiego, co podkreślają postacie wypędzanych – Adama i Ewy. To przypomnienie grzechu pierworodnego, który ma teraz odkupić Syn Boży, a historia tego odkupienia rozpoczyna się właśnie w chwili Zwiastowania.
TIZIANO Vecellio, The Annunciation, 1562-64, San Salvador, Venice |
Lorenzo LOTTO, Annunciation, 1534-35, Pinacoteca Civica, Recanati |
Z kolei Lorenzo Lotto namalował niezwykłe, niepodobne do żadnego innego Zwiastowanie. Otóż dobrą Nowinę o cudownym macierzyństwie przyniesiono Marii w atmosferze gwałtowności i przestrachu. W uporządkowaną przestrzeń wnętrza domu „wdziera się” Anioł Pański, ukazany bardzo dynamicznie, a nad Nim „wychyla się” z obłoków Bóg Ojciec ze złożonymi dłońmi wycelowanymi wprost w Najświętszą Panienkę. Wydaje się, że towarzyszy temu tak wielki zamęt, że Madonna została porwana z klęcznika i stoi odwrócona o sto osiemdziesiąt stopni, dłonie wysunęła w geście, jakby chciała powstrzymać ten zmasowany atak sił niebiańskich. Nawet bury kot (symbol szatana), zjeżony ze strachu, z wygiętym grzbietem, ratuje się skokiem przed wtargnięciem niebieskiego posłańca. Czy malarz chciał przez to zasugerować, że łaska jest jakąś postacią przemocy, że spotkanie z Bogiem jest dla człowieka przeżyciem bardzo dramatycznym, „wyrzucającym” go z uporządkowanego, zwykłego świata..?
Jak wynika z przytoczonych przykładów temat Zwiastowania charakteryzuje bogata i złożona symbolika, której odczytanie wymaga nie tylko znajomości Pisma Świetego ale również ikonografii i stylu poszczególnych malarzy. Niemniej interpretacja obrazów staje się w takim wypadku wspaniałą przygodą i przyjemnością.