O miłości romantycznej słów kilka

 W powszechnej świadomości jest pojmowana jako platoniczna w rozumieniu „niespełniona”, tymczasem dla romantyzmu miała ona znaczenie fundamentalne: oznaczała powrót do pierwotnej harmonii i była sposobem poznania świata i drugiego człowieka. 

Tomasz Łosik, Pożegnanie Mickiewicza z Marylą

Korzeni romantycznej miłości należałoby poszukiwać w rozważaniach starożytnych filozofów, przede wszystkim Platona, który w swoim dialogu zatytułowanym ,,Uczta’’ wkłada w usta Arystofanesa taką oto teorię, że człowiek stanowił niegdyś jedność. Bogowie poczuli się zagrożeni jego potęgą i postanowili rozdzielić człowieka na dwie połówki. Od tej pory nieustannie się one poszukują. Teorię poszukujących się połówek odnajdziemy w nieco zmienionej postaci, również w romantyzmie. 

Jednak bezpośredni wpływ na ukształtowanie wyobrażenia romantycznej miłości miały dzieła okresu sentymentalizmu. Przede wszystkim "Nowa Heloiza" Rousseau oraz  ,,Cierpienia młodego Wertera’’ Johanna Wolfganga Goethego . 

Miłość romantyczna jest powrotem do pełni, daje więc zakochanym poczucie nieskończoności. Z drugiej jednak strony jest skrajnym wyrazem romantycznego buntu, ponieważ zakochany odrzuca wszelkie kompromisy, w tym instytucję małżeństwa. Miłość romantyczna jest doskonała i absolutna w tym sensie, że nie tylko nie podlega instytucjom, ale również biologii i rozumowi. W praktyce przynosi więc wiele cierpienia, rozpaczy i konfliktów ze społeczeństwem. Romantyk poznaje świat poprzez miłość, łączy różne piętra rzeczywistości, utrzymując między nimi harmonię. Według Novalisa, miłość jest najwyższą rzeczywistością, a zarazem sposobem poznania, bez niej poznanie natury jest niemożliwe.

Albert Joseph, Lotta

Prekursorem romantycznego kochanka jest Werter - bohater powieści epistolarnej Johanna Wolfganga Goethego. Ma on swój pierwowzór w postaci jednego z przyjaciół poety, nie jest to więc historia będąca kreacją z wyobraźni. Jednakże bohater Goethego różni się od sentymentalnych kochanków, do których przyzwyczaiła nas literaturę oświecenia. Rozpoczyna galerię bohaterów romantycznych, którzy nie potrafią odnaleźć się w otaczającym ich świecie, a ich miłość, nie znajdując spełnienia, kończy się samobójstwem. Na wstępie powieści znajduje się motto,  w którym mowa jest o marzeniu o wielkiej miłości, na którą czeka każdy człowiek. Zarazem jednak  staje się ona przyczyną wielkiego cierpienia.

Akcja powieści rozgrywa się w realiach prowincjonalnego niemieckiego miasteczka w II połowie XVIII wieku. Werter przyjeżdża tam próbując odpocząć od swoich problemów na łonie natury. Zakochuje się w Lotcie od pierwszego wejrzenia, nie tylko dla jej urody i naturalnej prostoty, ale również podziwia jej szlachetność i ofiarność. Trzecią postacią tego dramatu jest narzeczony Lotty - Albert. Werter początkowo nie zdaje sobie sprawy z tego, że ma rywala i wydaje mu się, że Lotta odwzajemnia jego uczucie. Idealizuje ją i uważa za boginię i pokrewną duszę. Swoje odczucia opisuje szczegółowo w listach do przyjaciela – Wilhelma. Opowiada o swoich nastrojach, które zmieniają się od euforii i nadziei po depresję i poczucie beznadziejności. Bohater opowieści jest człowiekiem nadwrażliwym, egocentrycznym – cierpi na chorobę wieku czyli tzw. weltschmerz. Ból istnienia charakteryzuje depresja, smutek, apatia i melancholia wynikające z myśli o niedoskonałości świata oraz dysonansu pomiędzy wrażliwością bohatera a jego otoczeniem. Miłość jest dla Wertera rodzajem ucieczki od świata. Dopóki ma nadzieję na wzajemność, dopóty czuje się szczęśliwy i nie odczuwa tak bardzo swojej samotności. Kiedy jednak okazuje się, że Lotta darzy go sympatią, ale nie miłością, wraca do miasteczka, gdzie miał zrobić karierę prawniczą. Miał w ten sposób spełnić oczekiwanie matki -  wdowy, która pragnęła dla syna lepszego życia. Okazuje się jednak, że bohater nie ma predyspozycji i warunków do robienia kariery. Kiedy udaje się na przyjęcie ważnych osobistości w miasteczku, doznaje upokorzenia i to ostatecznie przesądza o decyzji samobójstwa. Tragiczny koniec bohatera jest naturalną konsekwencją jego postawy i życia. Nie znalazłszy dla siebie miejsca, odchodzi z tego świata. 

Gustaw, Czesław Borys Jankowski, ilustracja do Dziadów

Konstrukcja Mickiewiczowskiego Gustawa nawiązuje do bohatera powieści Goethego. Jednak gdy Werter umiera, budząc tym samym współczucie czytelników, to bohater autora Dziadów toczy nadal swój ,,pośmiertny’’ żywot. Najpierw ukazuje się jako Upiór w balladzie, która rozpoczyna dramat. Poszukuje swej utraconej kochanki, ponieważ "Kto za życia choć raz był w niebie, ten po śmierci nie trafi od razu’’. Uczestniczy w obrzędzie dziadów, a następnie pojawia się w chacie Księdza, przedstawiając się początkowo jako Pustelnik, a później zdradza swoje imię – Gustaw. Opowiada o swojej nieszczęśliwej miłości w trzech aktach ,, miłości, rozpaczy, przestrogi’’. Opowieść Gustawa staje się zarazem wykładnią romantycznej miłości. Jej początków należy poszukiwać w Boskim planie, ale obraz miłości ukształtowały także „książki zbójeckie”: Nowa Heloiza i Cierpienia młodego Wertera. 

Kochankowie się nie poznają, ale rozpoznają – są jak odbicia w lustrze, jak dwie połówki pewnej całości, które się w jakiś cudowny sposób odnalazły. Wszystko to świadczy o tym, że istnieje wspólnota duchowa, która daje zakochanym pewien niepowtarzalny rodzaj porozumienia. Jednocześnie miłość tak rozumiana nie może znaleźć swojego miejsca w świecie, który jest uporządkowany i schematyczny. Toteż następuje konflikt, którego rozwiązać nie sposób. Romantyczny kochanek, jakim jest Gustaw, przypomina raczej szaleńca. ,,Umarły dla świata’’, żyje jakby wbrew logice. Jego sposób myślenia również łamie racjonalne zasady. Przypomina więc szaleńca. Jego stosunek do ukochanej jest również pełen sprzeczności. Gustaw raz idealizuje swoją wybrankę i przypomina piękne chwile z nią spędzone, wspólne lektury i rozmowy. A chwilę potem wybucha oskarżeniami o to, że dała się ona kupić innemu, rezygnując z tym samym z prawdziwej miłości. Mimo to miłość nie ustaje, skoro nawet samobójstwo nie położyło jej kresu. Miłość romantyczna nie jest bynajmniej uczuciem sentymentalnym, ale dramatycznym. Doświadczenie miłości wzbogaciło jednak Gustawa o zupełnie inne spojrzenie na świat i na samego siebie, otworzyło mu jakby wzrok wewnętrzny. Świadczy o tym polemika z Księdzem -  racjonalistą, w której zwycięzcą okazuje się Gustaw. 

Walka giaura i baszy, Eugène Delacroix (1827)

Odmianą romantycznej miłości, pojmowanej jako szaleństwo i przekraczanie granic, jest uczucie łączące bohaterów Giaura George`a Byrona. Tytułowy bohater pozostaje do końca anonimowy, a imię jego oznacza ,, obcy’, "niewierny’. Akcja utworu rozgrywa się w tajemniczych okolicznościach egzotycznego Wschodu, gdzie postać ta rzeczywiście jest dla tubylców obcym, ale w kontekście całego utworu można to określenie potraktować głębiej. Chodzi mianowicie o to, że bohater w kreacji Byrona jest inny niż wszyscy i obcy nawet dla siebie. Jego miłość do Leili – żony Hassana jest miłością występną i zakazaną, a mimo to silniejszą od wszelkich zakazów. W konsekwencji bohaterka zostaje uśmiercona, a Giaur czyha od tej pory na życie Hassana i realizuje swój plan zemsty pustosząc jego dom i zabijając go. Po dokonaniu zemsty traci motywację do życia i umiera schroniwszy się w klasztorze. 

W porównaniu do bohatera Dziadów Giaur jest o wiele bardziej motywowany zemstą, ale jego miłość mieści się w pojęciu miłości romantycznej. Przede wszystkim dlatego, że bohater traktuje swoją ukochaną jako swoją połówkę, bez której nie potrafi żyć. Po wtóre, romans ma bardzo dramatyczny przebieg. Bohater nie uznaje kompromisów. Jest kochankiem , ale przede wszystkim mrocznym mścicielem, który nie zawaha się przed dziełem zniszczenia. Owiany tajemnicą, nie dba o sławę ani o inne sprawy, o które zwykle zabiega człowiek. Powodują nim dwa uczucia: miłość i nienawiść. 

Te trzy przykłady literackie ukazują miłość romantyczną jako zjawisko złożone i pełne sprzeczności. Jego korzenie sięgają Platońskiej teorii dwóch połówek, ale romantycy nadali mu o wiele bogatsze znaczenie. Miłość pozwala z jednej strony wrócić do prawdziwej harmonii, która możliwa jest dzięki znalezieniu swojej drugiej połowy. Z drugiej jednak harmonia ta w realnym świecie jest niemożliwa do utrzymania, więc bohaterowie przeżywają nie tylko piękne uniesienia, ale również cierpią, szamocą się, napotykają na liczne ograniczenia, padają ofiarami różnych zakazów i często przedwcześnie umierają. Mimo to nie rezygnują nigdy ze swojej miłości, ponieważ daje im ona poczucie wolności, niepowtarzalności – zaczynają patrzeć na świat inaczej, pełniej. Dylematów miłości romantycznej rozwiązać nie sposób, ale nie przeżyć jej jest wielką stratą.