Portret aktora: ”Książę” Karola Radziszewskiego /recenzja filmu/

Film młodego współczesnego twórcy, Karola Radziszewskiego:  ”Książę” został zaprezentowany w ramach Międzynarodowego Konkursu Filmów o Sztuce. Choć tytułowym Księciem jest aktor Teatru Laboratorium – Ryszard Cieślak, to jednak film nie jest jego filmową biografią. Sam autor nazwał go ”spektaklem dokamerowym”, trudno go bowiem zaklasyfikować do jakiegoś gatunku:

To teatr zarejestrowany przed kamerą, oparty na archiwalnych materiałach źródłowych, a jednocześnie improwizowany i odgrywany – powiedział reżyser podczas spotkania z publicznością. Dla mnie była to próba stworzenia nowej formy, którą nazwałem „spektaklem dokamerowym”.

Książę Karola Radziszewskiego

Tytuł filmu pochodzi od słynnego spektaklu Jerzego Grotowskiego ”Książę Niezłomny”, którego głównym aktorem był Ryszard Cieślak. Zarazem jednak  jest to opowieść o samym Grotowskim.

Ten film mówi o legendzie – o tym, w jaki sposób ona funkcjonuje w naszej wyobraźni – tłumaczył  swój zamysł reżyser podczas spotkania z widzami.

Radziszewski, podobnie jak jego angielski poprzednik, tworzy własną, niekonwencjonalną narrację, na którą składają się improwizowane i odpowiednio zmontowane warsztaty,  naśladujące metodę Grotowskiego, fragmenty wywiadów z Cieślakiem, a także próba rekonstrukcji przedstawienia ”Tanatos polski” w jego reżyserii. Kanwą narracji jest jednak wywiad z  wieloletnią kochanką aktora – Teresą Nawrot (częściowo zagrany przez Agnieszkę Podsiadlik),

Teresa Nawrot

Wszystkie teksty są oparte na materiałach źródłowych. Większa część scenariusza, który stworzyłem z Dorotą Sajewską, czerpie z materiałów drukowanych. Materiał wizualny natomiast jest w większości improwizowany – wyjaśniał Radziszewski.

Zderzenie materiałów archiwalnych ze scenami wykreowanymi przez reżysera dało bardzo interesujący efekt. Zamiast hagiografii otrzymaliśmy artystyczną  wypowiedź, dotyczącą  zarówno postaci Ryszarda Cieślaka, jak też Jerzego Grotowskiego.

Na początku i na końcu filmu zostały pokazane warsztaty, podczas których młodzi mężczyźni naśladują sposób „gry” Ryszarda Cieślaka, powtarzając pewne jego gesty i niełatwe ćwiczenia aktorskie, jednak bez całej tej „nadbudowy ideologicznej”, która charakteryzowała pracę Grotowskiego z aktorem. Najczęściej młodzi ludzie nic o Grotowskim, a tym bardziej o Cieślaku, nie wiedzą. Ich gra toczy się pomiędzy nimi a twórcą filmu, który wykorzystuje ich do swoich celów.

Książę, scena z filmu

Podobny – instrumentalny - stosunek do aktorów miał także Grotowski. Wywiad z Teresą Nawrot – wieloletnią aktorką Teatru Laboratorium, a także przez kilka lat asystentką Grota, potwierdza taki jego portret. Kiedy aktor go interesował, skupiał się przede wszystkim na nim. Ćwiczenia trwały czasami po kilkanaście godzin. Pory dnia i nocy nie były ważne. Paradoksalnie, choć Cieślak był po ”Księciu Niezłomnym” najbardziej znanym aktorem Grotowskiego, nie był nim jednak sensu stricte. W gruncie rzeczy nie potrafił grać, o czym możemy się przekonać oglądając ”Makhabaratę” Petera Brooka, gdzie wystąpił jako Dhritarashtra. Po wyemigrowaniu Grotowskiego w stanie wojennym do USA, Cieślak próbował stworzyć z aktorami Teatru Laboratorium własny spektakl: ”Tanatos polski”.  Pozostała po nim jedynie legenda i trochę zarejestrowanych na magnetofonie fragmentów prób. Być może najciekawsza w filmie Karola Radziszewskiego jest próba rekonstrukcji tego spektaklu.

Książę, scena z filmu

Z różnych elementów – archiwalnych i stworzonych na potrzeby tej opowieści powstał  film bardzo interesujący, oryginalny, a także prawdziwy, bo niezależny i prowokujący do myślenia. Wykreowany, ale przecież wnoszący jakiś powiew świeżości do „portretów jedynie słusznych”. Film wzbogaca także narracja Teresy Nawrot, do tej pory nieobecna w dyskursie o Grotowskim, a więc dająca nową perspektywę. Jej dojrzałe, wyważone przemyślenia i opowiedziana przez nią historia pozwala ujrzeć w osobach Ryszarda Cieślaka i Jerzego Grotowskiego żywe istoty, a nie mity i powidoki.