Komizm i tragizm jako kategorie estetyczne ("Skąpiec" Moliera i "Makbet" W. Shakespeare`a)

Kategoria estetyczna jest pojęciem określającym sposoby prezentacji dzieł sztuki, dzięki którym zyskują one wartość estetyczną (tzn. wywołują u odbiorcy przeżycie estetyczne: poczucie przyjemności, poruszenia emocjonalnego, intelektualnego, etc). Każda kategoria estetyczna jest zbiorem określonych cech, które przez twórcę i jego odbiorców są uznawane za pożądane. Do podstawowych, mających swe źródło w antyku, kategorii estetycznych należą piękno, tragizm, komizm, wzniosłość, patos. Wraz z rozwojem kultury i sztuki zaczęto doszukiwać się wartości estetycznych także w grotesce, ironii, brzydocie. ć należy do kategorii gatunkowej, a nie estetycznej.

"Skąpiec", ilustracja z francuskiego wydania komedii (1682)

Percepcja kategorii estetycznych zmieniała się wraz rozwojem epok i kierunków artystycznych: barok cenił wdzięk i wzniosłość, klasycyzm – piękno. Wartościowano poszczególne kategorie estetyczne, formułowano zasady ich stosowania, łączono ich użycie z konkretnymi gatunkami literackimi, np. w komedii czy tragedii.

Komizm pojawia się w różnych tekstach literackich, jednak już sama nazwa wskazuje na jego związek z komedią. Początki tego gatunku sięgają starożytności. Samo słowo pochodzi od wyrazów κῶμος komos – pochód i ᾠδή ode – pieśń. Bierze swój początek od obrzędu religijnego, podobnie jak tragedia. Wyrósł mianowicie z obrzędów dionizyjskich, w których śpiewane były satyryczne piosenki towarzyszące wesołym pochodom ku czci Dionizosa.

Komedię cechuje pogodny nastrój, komizm, najczęściej żywa akcja i szczęśliwe dla bohaterów zakończenie. Przedstawia komicznie sytuacje i wady bohaterów. Najwybitniejszym komediopisarzem greckim był Arystofanes. Jego komedie miały charakter satyry wymierzonej przeciwko instytucjom społecznym lub poszczególnym grupom. 

Natomiast komizm i to, co go wywołuje, podlega zmianom. Czym innym jest komedia Arystofanesa, czym innym Moliera lub Fredry. Zmieniał się także repertuar środków, które wywoływały śmiech widzów. Jedyną wspólną cechą wszystkich odmian komedii jest ich szczęśliwe zakończenie.

W repertuarze środków wywołujących wrażenie komicznych znajdują się między innymi takie, jak: komiczne sytuacje wynikające często z nieporozumień, które określa się w skrócie jako qui pro quo, zderzenie śmieszności z powagą, kontrasty, ujawnienie absurdu, niedorzeczności, humor językowy. 

Wszystkie te odmiany komizmu odnajdziemy w różnym stopniu natężenia w komedii nowożytnej, jaką jest komedia Moliera. Określana bywa również mianem komedii charakterów, ponieważ głównym źródłem komizmu jest charakter postać pierwszoplanowej. Ma on najczęściej cechy karykatury. Postać ma wyolbrzymioną jakąś wadę charakteru, co wywołuje szereg komicznych sytuacji. 

W sztukach Moliera odnajdziemy całą galerię komicznych postaci, a także niemal wszystkie odmiany komizmu, świadczące o mistrzostwie autora. Jedną z najbardziej popularnych jest ”Skąpiec”, którego akcja rozgrywa się w Paryżu, w domu tytułowego bohatera.

Harpagon – główny bohater -  jest chorobliwie skąpy i w każdej niemal scenie daje tego dowody. Molier charakteryzuje go w działaniu. Zabawne są dialogi i zachowania bohatera. Obsesja pieniędzy sprawia, że nieustannie myśli  o tym, że może zostać okradziony. Ukrywa więc szkatułkę z pieniędzmi, co staje się przyczyną wielu komicznych sytuacji. W scenie 3 aktu V, podczas rozmowy Harpagona z Walerym, wykorzystana została zasada qui pro quo.

Otóż Walery pragnie oświadczyć się o rękę córki Harpagona i sądzi przy tym, że przyszły teść odkrył jego prawdziwe zamiary, które dotąd ukrywał, pragnąc najpierw zaskarbić sobie jego względy. Tymczasem Harpagon cały czas ma na myśli szkatułkę z pieniędzmi.  Każdy z nich mówi o czymś innym, a zderzenie tych monologów sprawia, że rodzi się komizm:

Gdy Walery zachwyca się urodą dziewczyny i mówi o silnym do niej przywiązaniu, to Harpagon jest święcie przekonany, że ma na myśli jego szkatułkę z pieniędzmi. Dialog ten ma swoją dramaturgię. Zaczyna się od niewinnych pytań, a kończy dramatycznymi wezwaniami do zwrotu skarbu. Wreszcie wychodzi na jaw, o kim naprawdę mowa.

Przykładem komizmu słownego jest scena 7 aktu 1. Harpagon oznajmia Waleremu, że zamierza wydać swą córkę, w której jest on zakochany, za człowieka wprawdzie starego, ale za to bogatego i nie oczekującego posagu. Walery próbuje w sposób zakamuflowany sugerować, że w małżeństwie ważne jest szczęście i miłość, ale Harpagon zdaje się w ogóle go nie słuchać i kiedy otwiera usta, wypowiada jedno krótkie zdanie: „Bez posagu”. Powtarza to wielokrotnie, co staje się źródłem komizmu. Na koniec słowa te powtarza również Walery, ale w jego ustach brzmią one ironicznie. Wielokrotne powtarzanie tej samej kwestii daje również dodatkowe możliwości interpretacyjne, a po za tym charakteryzuje Skąpca jako człowieka, który myśli o pieniądzach w kategoriach obsesji. 

Afisz teatralny z 1884 roku, źródło: Wikipedia

Tragedia, podobnie jak komedia, również ma swoje źródło w obrzędach ku czci Dionizosa, na co wskazuje już jej źródłosłów: τράγος tragos "kozioł" i ᾠδή ōdḗ "pieśń. Tragedia to utwór dramatyczny, w którym ośrodkiem akcji jest nieprzezwyciężalny i kończący się nieuchronną klęską, konflikt wybitnej jednostki z siłami wyższymi - losem, fatum, prawami historii, prawami moralnymi itp. Jest to tzw. konflikt tragiczny, stanowi on występujący w większości tragedii model sytuacji człowieka.  Konflikt tragiczny stanowi przeciwieństwo dwóch racji równowartościowych - dlatego też mający dokonać między nimi wyboru musi ponieść klęskę, a jego działania kończą się katastrofą.

Wywodzący się od tragedii tragizm jest to kategoria estetyczna oznaczająca konflikt równorzędnych wartości moralnych, w wyniku którego jednostka działająca świadomie w imię wielkiego i szlachetnego celu, jest skazana na klęskę. Bohater tragedii greckiej dokonuje wyboru między mniejszym a większym złem i zawsze wiąże się z tym utrata jakiejś wartości.

Pojęcie tragizmu zmieniło się od czasów starożytnych. Czym innym jest tragizm w epoce nowożytnej, a mianowicie w tragedii szekspirowskiej. Szekspir pokazuje świat, w którym człowiek nie wybiera już między większym a mniejszym złem, lecz między dobrem i ponosi konsekwencje tego wyboru. Nie istnieje już fatum i odpowiedzialność za wybór spada wyłącznie na człowieka. Okazuje się też, że Istniejące w świecie zło może się okazać pociągające. I choć człowiek zdaje sobie sprawę, że wybiera zło, to jednak nie może się temu oprzeć. Tego rodzaju bohaterem jest tytułowy Makbet z tragedii Szekspira. Najdzielniejszy rycerz króla Duncana nie może oprzeć się pokusie zdobycia korony. Początkowo ma skrupuły moralne, ale pod wpływem namów żony decyduje się zabić króla. W ten sposób dokonuje wyboru, który zaważy na całym jego życiu. Ani on, ani Lady Makbet nie mają świadomości tego, co stanie się z nimi, kiedy przekroczą moralną granicę. A jednak późniejsze wypadki wskazują, że ów wybór przyczyni się nie tylko do ochłodzenia stosunków między małżonkami, ale również sprawi, że od tej pory Makbet stanie się podejrzliwy, nie będzie ufał nikomu, lecz eliminował kolejnych rzekomych konkurentów do tronu. Nakręca się spirala zbrodni – zło mnoży zło. Szekspir nie tylko pokazuje klęskę człowieka, który dokonał niewłaściwego wyboru, ale również jego stopniową degradację. 

Chociaż człowiek odróżnia dobro od zła, to jednak często wybiera zło, ponieważ nie zdaje sobie sprawy z tego jak ono wpłynie na jego życie. Dlatego też wybór ten można również określić jako tragiczny. Wolność sprawia, że nieustannie wybieramy między dobrem a złem i ponosimy wszelkie tego konsekwencje. 

Obydwie kategorie estetyczne: komizm i tragizm wywodzą się ze starożytnego teatru greckiego i w jakimś sensie się uzupełniają. Komizm towarzyszy człowiekowi w różnych sytuacjach, natomiast w przypadku komedii stanowi jej zasadniczą cechę. Dzięki komizmowi możemy dostrzec ludzkie wady, a także zauważyć istnienie komizmu w różnych sytuacjach oraz w języku. Natomiast tragizm należy do kategorii nie tylko estetycznych, ale wiąże się bardzo mocno z ludzką egzystencją. Ludzkie wybory noszą często tragiczne piętno, bez względu na czasy i okoliczności. Tak więc komizm i tragizm stanowią dwie dopełniające się strony ludzkiego życia.