Brave Festival 2009: wystawa "Wszystkie modlitwy Rzeczypospolitej"

Prezentowana w Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich wystawa „Wszystkie modlitwy Rzeczypospolitej” stanowi integralną część edycji  „Brave  Festival – przeciw wypędzeniom z kultury”, której hasłem przewodnim w roku 2009 są „Wszystkie modlitwy świata”. Stanowi ona zarazem niezależną całość, w której zawiera się obraz duchowości Rzeczypospolitej wielowyznaniowej, jakiej już dzisiaj nie ma.

Autorzy wystawy twórczo wykorzystali przestrzeń Sal po Kopułą, przedstawiając modlitwę jako nieustający dialog Boga i człowieka, w którym pierwsze słowo wypowiada Bóg:

 Na początku było Słowo, 
 a Słowo było u Boga, 
 i Bogiem było Słowo. 
 Ono było na początku u Boga. 
 Wszystko przez Nie się stało, 
 a bez Niego nic się nie stało, 
 co się stało. (J 1, 1-3)

   W przestrzeni pierwszej sali to Bóg- Słowo inicjuje dialog z człowiekiem, w drugiej człowiek podejmuje ów dialog odpowiadając na Słowo indywidualnie, zaś trzecia sala prezentuje relację Bóg – człowiek w wymiarze rytuału modlącej się wspólnoty. Przedstawieniom tego dialogu – Księdze i księgom -   towarzyszy dyskretny wielogłosowy śpiew: znane pieśni katolickie splatają się z pieśniami protestanckim, ormiańskimi, prawosławnymi, greckokatolickimi i żydowskimi, tworząc  wraz z obrazami wielokulturową całość.

Biblia Leopolity, pierwszy przekład Pisma Świętego na język polski.Kraków,1560-1561 r./ZNiO

    Przestrzeń pierwszej sali zatem wypełniają teksty świętych pism, począwszy od Pięcioksiągu Mojżesza z wyjątkami z Proroków -  kodeksu pergaminowego z XIV w., poprzez najstarsze tłumaczenia Biblii na język polski, po tłumaczenia wielojęzyczne. Możemy zatem obejrzeć Biblię Leopolity z 1561 r., Biblię brzeską (kalwińską) z 1563 r., Biblię nieświeską (ariańsko-socyniańską) z 1572 r., najbardziej popularną i do dziś wznawianą Biblię ks. Jakuba Wujka z 1599 r., Biblię gdańską (protestancką), a także różnojęzyczne psałterze. Pojawia się wśród tych ksiąg dwunastojęzyczne wydanie Nowego Testamentu, tzw. Biblia poliglota, niezwykłe przedsięwzięcie edytorskie epoki renesansu. Większość ksiąg natchnionych została wykonana na wysokogatunkowym pergaminie, opatrzona różnorodnymi motywami zdobniczymi: imponującymi inicjałami, miniaturami, drzeworytami i miedziorytami przedstawiającymi treści teologiczne. Zostały także wspaniale oprawione deskami obciągniętymi skórą z tłoczeniami, klamrami i okuciami.
Przyjrzyjmy się niektórym z nich.

Biblia - Pięcioksiąg napisany na pergaminie po hebrajsku i aramejsku w XV w./ZNiO

Oto Pięcioksiąg Mojżesza z wyjątkami z Proroków: niezwykły kodeks składający się z 480 kart pergaminowych zapisanych odręcznie w dwóch kolumnach. Zawiera Pięcioksiąg (Prawo Mojżeszowe)  z przekładem aramejskim, fragm.  Księgi Izajasza i Księgi Sędziów oraz fragm. Pieśni nad Pieśniami, Lamentacji oraz ksiąg: Hioba, Rut, Estery i Przysłów. Tekst obficie ozdobiono licznymi inicjałami w złocie, różu, zieleniach i niebieskościach. Przeważają symboliczne kompozycje roślinne, zwierzęce i figuralne.  Oprawę Księgi stanowi deska pokryta kozią skórą z tłoczeniami, pochodzącą z i polowy XVI w. (kodeks datuje się na XIV w.).

Bardzo ciekawą ikonografię  ma Biblia Leopolity, pierwszy polski przekład Pisma Świętego z 1561 r. Leopolita jest przeudonimem tłumacza, ks. Jana Kasprowicza Nicza vel Nycza, znakomicie wykształconego profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego, który wprawdzie bardzo dobrze znał grekę i hebrajski, jednak przekładu dokonał z Wulgaty – łacińskiej wersji św. Hieronima.  Karta tytułowa, wykonana techniką drzeworytniczą w Drukarni Scharffenbergów, zawiera w górnej części Historię Zbawienia – od upadku Adama i Ewy, poprzez wędrówkę Narodu Wybranego prowadzonego przez Boga do Ziemi Obiecanej – do Ukrzyżowania i Powtórnego Przyjścia. Na dole strony przedstawiono w trzech odrębnych kwaterach treści teologiczne z Nowego Testamentu: Narodzenie i Mędrców ze Wschodu (Mesjasz posłany do wszystkich), Chrzest w Jordanie (objawienie się Trójcy Świętej), Ostatnią Wieczerzę (ustanowienie Eucharystii). Pomiędzy nimi, w centralnym miejscu, po lewej stronie – duża sylwetka Chrystusa jako Dobrego Pasterza, po prawej zaś – Mojżesz z tablicami przykazań, symbolizują wypełnienie się Pisma.
Warto przy tym nadmienić, że ten egzemplarz Biblii został ofiarowany Józefowi Maksymilianowi Ossolińskiemu przez Tadeusza Czackiego, współtwórcę Konstytucji 3 Maja i założyciela Liceum Krzemienieckiego.

Biblia Brzeska/Wikipedia

Obok Biblii Leopolity zobaczymy m.in. także Biblię brzeską z 1563 roku, przeznaczoną dla wyznawców kalwinizmu, Biblię nieświeską z 1572 roku (ariańsko-socyniańską) w przekładzie Szymona Budnego – wybitnego teologa arian. Możemy kontemplować pierwsze wydanie  najbardziej znanej i ciągle wznawianej Biblii w przekładzie ks. Jakuba Wujka z 1599 r.   Bibliom towarzyszą rozmaite wydania Księgi Psalmów zawierające tłumaczenia autorów mniej znanych.  Należą do nich  Jakub Lubelczyk (również współtłumacz Biblii brzeskiej) – autor pierwszego poetyckiego przekładu psalmów. Jego przekład, wydany przez Macieja Wierzbiętę, zawiera również zapis nutowy melodii. Z Lubelczykiem sąsiaduje malutkie rozmiarami wydanie psalmów w tłumaczeniu Macieja Rybińskiego - absolwenta teologii na uniwersytetach we Wrocławiu i Heidelbergu, seniora jednoty braci czeskich.
Obok polskich przekładów, w dawnej Rzeczypospolitej modlono się psalmami  w języku ormiańskim, cerkiewno-słowiańskim i wielu innych. Na wystawie znajduje się nawet Księga Psalmów w j. arabskim, wydana przez melchitów. Egzemplarz ten należał do ormiańsko- katolickiego arcybiskupa Józefa Teofila Teodorowicza, posła  do Sejmu Krajowego  we  Lwowie i Izby Panów w Wiedniu, gdzie bronił spraw polskich. Był  posłem i senatorem Rzeczypospolitej, a także odnowicielem archidiecezji lwowskiej obrządku ormiańskiego.

Koran, rękopis w języku arabskim.Imperium Osmańskie,początek XVIII w./ZNiO

  W drugiej z „Sal pod Kopułą”  zgromadzono indywidualne modlitwy  i pieśni. Obok poetyckich przekładów psalmów w różnych językach pokazano także modlitwy oryginalne, jak choćby Heynał  świtha na ranne powstanie M. Reja. Należy on do gatunku tzw. poezji hejnałowej, której nazwa wywodzi się z nawoływania wartownika wzywającego do modlitwy i pracy. Są też modlitwy  towarzyszące świętom: Kolęda. Nowe lato y szczodry dzień  Kaspra Twardowskiego, Hymn do Boga Adama Naruszewicza, Pieśni nabożne  Franciszka Karpińskiego, wśród których znajdziemy dobrze nam znane Wszystkie nasze dzienne sprawy czy Kiedy ranne wstają zorze.  

Warto zatrzymać się nad zabytkiem języka polskiego z XV wieku, jakim jest wyeksponowana w tej sali karta pergaminowa z kodeksu papierowego,  gdzie jedną ręką zapisano takie modlitwy, jak: Modlitwę Pańską, Pozdrowienie Anielskie, Skład Apostolski, Dziesięć przykazań, Dwa przykazania miłości, Prawo natury, Grzechy śmiertelne.  Teksty tych modlitw są zapisane w j. polskim, tytuły – po łacinie.  Jest także okazja, aby obejrzeć pergaminowy egzemplarz Bogurodzicy, drukowany przez J. Hallera w 1506 roku. Obok popularnych kolęd w języku polskim, jak Pieśń o narodzeniu,  wydana w 1558 roku czy Różaniec wydany w drukarni Łazarzowej w 1583 roku (jest to przekład hiszpańskiego dominikanina Luis de Granada), znajdują się tu także: Modlitwa powszechna do Trojce Swiętej przeciwko nieprzyjacielem Kościoła Świętego Marcina Lutra, polski przekład Hymnu o Nayświętszym Sakramencie Tomasza z Akwinu, z pięknym drzeworytem przedstawiającym Hostię św. nad głowami wiernych.

Hymn o Nayświętszym Sakramencie  św. Tomasza z Akwinu

Warto też  zatrzymać się chwilę nad XVII-wiecznym wydaniem  Cherubinowego Wędrowca Angelusa Silesiusa, żeby kontemplować miedziorytowy frontyspis Tobiasa Sadelera według projektu Michaela Willmanna, przedstawiający wędrówkę ludzkiej duszy ku Bogu. Symbolizująca ową duszę kobieta unoszona jest na grzbiecie orła ku Boskiemu światłu.

Angelus Silesius, Cherubinowy wędrowiec

Sporo pokazanych na wystawie modlitewników ma charakter okolicznościowy. Są to np. Modlitwy dla mężatek, Pieśń na dziękczynienie czy Nabożeństwo podczas wojny chrześcijańskiey przeciw  Saracenom, Roku Pańskiego 1188…Wielką popularnością cieszyły się też modlitwy maryjne, jak ta, w której wierny  oddaje się pod Jej opiekę Przeciwko morowemu powietrzu.

Antyfonarz z Gryfowa Śląskiego, 1397 r., ZNiO

   Trzecia sala ekspozycyjna gromadzi  rękopisy i druki liturgiczne.  Są one umiejscowione wokół centralnego miejsca tej przestrzeni, jakim jest imitacja ołtarza, spełniająca jednocześnie rolę ekranu, z wyświetlającymi się na nim obrazami przedstawiającymi Świętą Historię. Towarzyszy nam muzyka sakralna. Wśród zaprezentowanych tu obiektów znajdziemy księgi liturgiczne należące do różnych obrządków,  wydane są z wielką starannością.  Uwagę zwraca szczególnie piękny Antyfonarz  - rękopis łaciński, zawierający teksty i nuty pieśni kościelnych.  Powstał w 1397 r. na polecenie Henryka z Greuebergu (Gryfów Śląski).

Spośród zaprezentowanych mszałów uwagę przykuwa Mszał wrocławski, zawierający teksty Mszy świętej w porządku  roku liturgicznego, a ponadto msze za świętych  i za zmarłych. Jest to pierwszy mszał wydany w Polsce (Kraków 14 maja 1505 r.), przeznaczony dla utworzonej w 1000 roku diecezji wrocławskiej. Obok niego – Mszał łaciński, XIV-wieczny rękopis bogato iluminowany.

Triod kwietny, księga liturgiczna w języku cerkiewno-słowiańskim.Kraków, 1492 r., ZNiO

W tej wielokulturowej perspektywie zaprezentowano też księgi liturgiczne innych wyznań: Służebnik – księgę liturgiczną Kościoła grekokatolickiego, Torę – zwój pergaminowy z XIX wieku nawinięty na drążki, a także Koran – XVIII-wieczny rękopis w j. arabskim, bogato ilustrowany stylizowaną ornamentyką roślinną. Całości dopełniają modlitewniki, m.in. pięknie iluminowany Brewiarz rzymski z XIV w., zawierający inicjały i miniatury ze scenami z życia Chrystusa. Zobaczyć można również pochodzący z XVI w. pierwszy  modlitewnik dla kobiet, dedykowany królowej Annie Jagiellonce, żonie Stefana Batorego, zatytułowany Modlitwy nabożne wszem białym głowam należące.

Na wystawie nie mogło zabraknąć szczególnego modlitewnika, a mianowicie O naśladowaniu Chrystusa Thomasa á Kempis, niemieckiego teologa i mistyka. Prezentowany egzemplarz został wydany w XVII w.

Nie sposób w tak ograniczonej formie opisać walory wystawy "Wszystkie modlitwy Rzeczypospolitej" i chyba nawet nie należy tego robić… Wystawy tej trzeba bowiem doświadczyć i kontemplować ją.

Artykuł ukazał się na łamach portalu Sztuka.pl w 2009 roku.